تفسیری از سوگند قرآن به ن و القلم
در آغاز بیست و نه سوره از سوره های قرآن با حروف مقطعه برخورد می كنیم و چنانكه از نامش پیدا است این حروف حروفی بریده از هم به نظر می رسد، و كلمه مفهومی را ظاهراً نمی سازد.
حروف مقطعة قرآن همیشه جزء كلمات اسرار آمیز قرآن محسوب می شده و مفسران برای آن تفسیر های متعددی ذكر كرده‌اند و با گذشت زمان و تحقیقات جدید دانشمندان، تفسیرهای تازه‌ای برای آن پیدا می شود.
از میان این تفاسیر چند تفسیر است كه از همه مهم تر و معتبرتر به نظر می رسد، و هماهنگ با آخرین تحقیقات است كه در این زمینه به عمل آمده، اكنون به مهم ترین آنها در اینجا می پردازیم:
1. این حروف اشاره به این است كه این كتاب آسمانی با آن عظمت و اهمیتی كه تمام سخنوران عرب و غیر عرب را متحیر ساخته و دانشمندان را از معارضه با آن عاجز نموده است، از نمونه همین حروفی است كه در اختیار همگان قرار دارد.
در عین این كه قرآن از همان حروف الفبا و كلمات معمولی تركیب یافته، به قدری كلمات آن موزون است و معانی بزرگی در بردارد، كه در اعماق دل و جان انسان نفوذ می كند، روح را مملو از اعجاب و تحسین می سازد و افكار و عقول را در برابر خود وادار به تعظیم می نماید، جمله بندی های مرتب و كلمات آن در بلندترین پایه قرار گرفته و معانی بلند را در قالب زیباترین الفاظ می ریزد، كه همانند و نظیر ندارد.
نكته دیگری كه این نظریه را درباره معنی حروف مقطعه قرآن تایید می كند این است كه در 24 مورد از آغاز سوره هایی كه با این حروف شروع شده است، بلافاصله سخن ازقرآن و عظمت آن به میان آمده این خود نشان می دهد كه ارتباطی میان این دو، (حروف مقطعه و عظمت قرآن) موجود است.
اینك چند نمونه از آنها را در اینجا می آوریم:
1.لَر كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِن لَّدُنْ حَكِیمٍ خَبِیرٍ (هود - 1)
2. طس تِلْكَ آیَاتُ الْقُرْآنِ وَكِتَابٍ مُّبِینٍ (نمل - 1)
3. الم، تِلْكَ آیَاتُ الْكِتَابِ الْحَكِیمِ (لقمان 1 و 2)
4. المص ، كِتَابٌ أُنزِلَ إِلَیْكَ .... (اعراف - 1 و 2)
در تمام این موارد و موارد بسیار دیگر از آغاز سوره‌های قرآن پس از ذكرحروف مقطعه، سخن از قرآن به میان آمده، و از عظمت آن بحث شده است. (تفسیر نمونه 1/61)
كلمة «طه» مانند «یس» بر اثر گذشت زمان، تدریجاً به صورت «اسم خاص» برای پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) در آمده است، تا آنجا كه آل پیامبر(صلی الله علیه و آله) را نیز «آل طه» می گویند و از حضرت مهدی(علیه السلام) در دعای ندبه «یابن طه» تعبیر شده است
2. ممكن است یكی دیگر از اهداف این حروف، جلب توجه شنوندگان، و دعوت آنها به سكوت و استماع بوده باشد، زیرا ذكر این حروف در آغاز سخن، مطلب عجیب و نو ظهوری در نظر عرب بود و حس كنجكاوی او را بر می انگیخت و در نتیجه به دنباله آن نیز گوش فرا می داد و اتفاقاً غالب سوره هایی كه با حروف مقطعه شروع می شود سوره هایی است كه در مكه نازل شده است و می دانیم در آنجا مسلمانان در اقلیت بودند و دشمنان لجوج و سرسخت، حتی حاضر نبودند به سخنان پیامبر (صلی الله و علیه وآله) گوش فرا دهند.
گاهی آنچنان سر و صدا و غوغا به راه می انداختند كه صدای پیامبر(صلی الله و علیه وآله) در میان آنها گم می شد، كه در بعضی از آیات قرآن (مانند آیه 26 سوره فصلت) اشاره به این مطلب شده است.
3. در بعضی از روایات كه از طرف اهل بیت (علیهم السلام) آمده می خوانیم كه این حروف رموز و اشاراتی است به نام های خداوند است.
ذكر این نكته نیز لازم است كه این تفسیرهای مختلف برای حروف مقطعه هیچ گونه منافاتی با یكدیگر ندارند و ممكن است در آن واحد تمام این تفسیر ها به عنوان بطون مختلف قرآن، اراده شود. (تفسیر نمونه، 6/78)
4. ممكن است همه یا حداقل قسمتی از این حروف مقطعه، دارای معانی و مفاهیم خاصی باشد، درست همانند یك كلمه كه محتوایی در بر دارد.
اتفاقاً در بسیاری از روایات و كلمات مفسران در آغاز سوره طه و سوره یس به چنین مطلبی برخورد می كنیم كه:
«طه» به معنی یا رجل (ای مرد) است، و در پاره ای از اشعار عرب نیز به كلمه «طه» برخورد می كنیم كه مفهومی شبیه «یا رجل» و یا نزدیك به آن دارد كه بعضی از این شعار ممكن است مربوط به آغاز اسلام یا قبل از اسلام باشد. (تفسیر مجمع البیان ذیل آیه اول سوره طه)
البته این نظر را به طور كلی و درباره همه حروف مقطعه قرآن، مشكل بتوان پذیرفت ولی درباره بعضی قابل قبول است و در منابع اسلامی نیز از آن بحث شده است.
این موضوع نیز جالب توجه است كه در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) می خوانیم «طه» از اسامی پیامبر است و معانی آن یا طالب الحق، الهادی الیه: «ای كسی كه طالب حقی، و هدایت كننده به سوی آنی.»
از این حدیث چنین بر می آید كه «طه» مركب از دو حرف رمزی است «طه» اشاره به «طالب الحق» و «ها» اشاره به «هادی الیه» می باشد.
آخرین سخن در این زمینه این كه كلمة «طه» مانند «یس» بر اثر گذشت زمان، تدریجاً به صورت «اسم خاص» برای پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در آمده است، تا آنجا كه آل پیامبر (صلی الله علیه و آله) را نیز «آل طه» می گویند و از حضرت مهدی (علیه السلام) در دعای ندبه «یا بن طه» تعبیر شده است. (تفسیر نمونه 13/157)
تفسیرهای مختلف برای حروف مقطعه هیچ گونه منافاتی با یكدیگر ندارند و ممكن است در آن واحد تمام این تفسیر ها به عنوان بطون مختلف قرآن، اراده شود
5. علامه طباطبایی (رضوان الله تعالی علیه) احتمال دیگری ابداع كرده است كه آن را تفسیر دیگری برای این حروف می توان بر شمرد هر چند خود او آن را به عنوان یك احتمال و حدس بیان نموده است.
خلاصة آن چنین است:
هنگامی كه سوره هایی را كه با حروف مقطعه آغاز می شود مورد دقت قرار می دهیم می بینیم سوره هایی كه با یك نوع حروف مقطعه آغاز می شود مطالب مشتركی دارند.
می توان حدس زد كه میان حروف مقطعه، و محتوای این سوره ها ارتباط خاصی است، تا آنجا كه مثلاً سورة اعراف كه با «المص» شروع شده مضمون و محتوایش جامع میان مضمون سوره های «الم» و سوره «ص» است.
البته این ارتباط ممكن است بسیار عمیق و دقیق باشد و افهام عادی به آن راه نیابد.
و شاید اگر آیات این سوره ها را در كنار هم بچینیم و با هم مقایسه كنیم مطالب تازه‌ای برای ما در این زمینه كشف شود. (تفسیر المیزان، جلد 18، صفحة 6 و 5)
تفسیر «قلم» به شیوه قرآن با قرآن
نخستین حرف از حروف مقطعة قرآن حرف آهنگین «ن» است كه در همان ابتدای نزول وحی در آغاز سوره قلم قرار گرفته است.
در میان اقوالی كه درباره دو سوگند آیه « ن وَالْقَلَمِ وَمَا یَسْطُرُونَ » (قلم: 1) وجود دارد، دو قول از همه معروف تر است:
یكی همین قلم های معمولی و مكتوبات انسان ها و دیگری قلم تقدیر و مكتوبات فرشتگان.
ولی با توجه به اینكه آیه مورد بحث اندكی پس از «اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ ، الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ ، عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ» (علق: 3ـ5) نازل شده است، قول اول قطعی و تفسیر قرآن با قرآن می شود.
منابع:
تلخیصی از مطلبی در فصلنامه قرآن شناخت – شماره 9
سایت آل البیت علیهم السلام
