یادگار تلخ دوران کودکی

کودک کتک می‌خورد تا مثلاً برای زندگی آماده شود، او آماده می‌شود تا بزرگ شود و ازدواج کند و بچه‌دار شود و آن‌گاه، آموخته خویش را به کودکانش بیاموزد. او نیز کودکش را کتک می‌زند، تا این چرخه معیوب در روش‌های آموزشی جامعه ما، هم‌چنان به عمر خویش ادامه دهد. انگار همه جهان در روش‌های تربیتی خویش تنها به تنبیه فکر می‌کنند.

رفتارهای ما در اجتماع، همواره از نظمی خاص، پیروی می‌کند. این نظم چه یک نظم نهادینه باشد که به‌ وسیله نهادهای نظارت‌کننده اعمال می‌شود، چه نظمی ذاتی باشد که زندگی در بطن جامعه، آن را به همراه می‌‌آورد، همواره الگوهای مناسب حال خویش را تولید و باز تولید می‌کند.

ما ،به عنوان افرادی که در حیات اجتماعی حضور داریم، برای همرنگ شدن با این نظم و پذیرش این الگوها، گاه از طریق مراجعه به خط مشی‌های تعیین شده ،توسط قدرت حاکم و گاه از طریق دقیق‌ شدن در هنجارهای اجتماعی، با چنین نظمی هماهنگ می‌شویم. هماهنگ شدن با الگوهای نظم در جامعه، به معنای پذیرش قواعد این زندگی است. انسان از آغازین روزهای کودکی خویش ،این قواعد را می‌آموزد. پدر و مادر، به عنوان نخستین آموزش دهندگان الگوهای نظم، زمینه آموزش قواعد زندگی اجتماعی و نظم‌ ناشی از آن را به عهده می‌گیرند. با بزرگتر شدن طفل کوچک و ورود او به دنیای بیرون از چارچوب خانه، به مرور نهادهای دیگری برای آموزش این قواعد، سازمان‌دهی می‌شوند.

در یک مرحله، مدرسه به عنوان نهاد رسمی آموزش، این وظیفه را به عهده می‌گیرد. در مرحله‌ای دیگر، دانشگاه و ... حتی در محیط‌ هایی چون محیط سربازی یا اداره و مراکز شغلی، ما خواسته و ناخواسته در معرض آموزش و یادگیری الگوهای حداقلی و حداکثری از نظم موجود قرار می‌گیریم. داخل خیابان، پلیس به عنوان بخشی از ساختار دولت با حافظ نظم موجود، به معنای عام کلمه، قرار است به ما چگونگی رعایت بخشی از قواعد زندگی جمعی را آموزش دهد. معلم، به ما بخشی دیگر از اصول زیستن در این جامعه را می‌آموزد. پدر و مادر نیز بخشی دیگر از الگوها را انتقال می‌دهند، دوستان و دیگر خرده فرهنگ‌های اجتماعی بخشی دیگری از این قواعد را منتقل می‌کنند. به عبارت بهتر، می‌توان گفت :ما همواره و هر لحظه در معرض آموزش الگوهای نظم در جامعه هستیم. این کار از طریق رسانه‌ها به شکل دیگر اعمال می‌شود.بنابراین می‌توان ادعا کرد که ما همواره تحت سلطه الگوها و آموزش‌هایی قرار داریم. الگوهایی که حتی اگر با روحیه ما سازگاری نداشته باشند، مجبور به پذیرش آنها هستیم. اما نکته‌ای که در این مطلب به آن اشاره می‌شود، چگونگی آموزش این الگوهاست واینکه ، برای آموزش این الگوها، از چه شیوه‌هایی باید استفاده کرد؟

تنبیه یا تشویق

اصولاً هر آموزش، با شیوه‌هایی خاص صورت می‌گیرد. در مدرسه، معلم جوان برای آن که کودکان شوخ و شنگ را به یادگیری آموزش‌های خوش ،پایبند کند، از مکانیسم‌هایی با عنوان تنبیه و تشویق استفاده می‌کند. مکانیسم‌های تنبیه و تشویق ،در هر گروه اجتماعی و هر رده‌ای با هم تفاوت دارد. آن که معلم است، روش آموزش خود را براین اساس به گونه‌ای تنظیم می‌کند، تا تحت تأثیر تنبیه یا تشویق‌هایی که هرازگاه اعمال می‌کند، بر منحنی یادگیری در آموزش تأثیر بگذارد.

محمد کریمی اصل- کارشناس و پژوهشگر مسائل اجتماعی -در این باره می‌گوید: به طورطبیعی، تنبیه زمانی صورت می‌گیرد که سرعت یادگیری در آموزش کند شده باشد، به این معنا، فردی که تبیه می‌شود، همان کسی است که از الگوهای مسلط برای یادگیری سرباز زده است. این بی‌توجهی به یادگیری، از نظر معلم، تخطی از شیوه‌های آموزش و قانون نانوشته آن تلقی می‌شود. بنابراین معلم از طریق اعمال تنبیه خواستار آن است که، دانش آموز، نحوه پایبندی به قواعد گروهی آموزش را بپذیرد. در مکانیسم تشویق فردی که پایبندی خود را به روش‌های مورد علاقه نشان می‌دهد، بعمد از سوی معلم تقدیر می‌شود تا دیگران با مشاهده این تشویق و قدردانی، متوجه مفید بودن آن رفتار بشوند.

کهن الگوهای تربیتی

الگوهای تنبیه و تشویق، به عنوان 2 الگوی تربیتی قدیمی، در حیات اجتماعی ،دیرزمانی است که حوزه اقتدار خود را بر بسیاری از روابط اجتماعی، در جامعه ما گسترانیده‌اند. به این معنا که، دیگر نمی‌توان استفاده از چنین روش‌هایی را تنها به روابط میان فردی اعضای خانواده یا روابط معلم و شاگرد محدود کرد. ساختار نظم موجود ،استفاده از این کهن الگوها را به معنای روابط میان فردی اعضا در حیات اجتماعی، گسترش داده است. امّا نکته مهم در بررسی این استفاده ،تمایل بیش از اندازه ما به استفاده از الگوهای تنبیهی است.

برای ما استفاده از تنبیه دیگر نه یک روش تربیتی، که بیشتر به شکل یک قاعده عجیب اخلاقی، درآمده است.

همه می‌خواهند برای انجام درست امورو وادار کردن دیگران به انجام آنچه می‌خواهند، از تنبیه استفاده کنند. حال آن که تنبیه و تشویق، باید به یکسان مورد توجه قرار گیرد. به‌ عنوان مثال، پلیس برای اعمال نظر در رفتار رانندگان ،از انواع و اقسام جریمه‌ها به عنوان یک روش تنبیهی استفاده می‌کند. هر راننده‌ای که از قوانین تخطی کند تنبیه می‌شود، جریمه می‌شود و مورد مواخذه قرار می‌گیرد، امّا تکلیف آنها که بی‌نظمی نمی‌کنند و به قوانین احترام می‌گذارند مشخص نیست.

استفاده و تأکید بر روش‌های تنبیهی، در دیگر رفتارهای اجتماعی ما هم قابل مشاهده است. این موضوع چنان بر روابط اجتماعی ما سایه افکنده ،که دیگر به یکی از شاخص‌های اخلاقی ما تبدیل شده است. مثلاً، روزی نیست که در گوشه‌ای از خیابان‌های شهر با صحنه‌های تکراری دعوای چند نفر مواجه نشویم. هر کسی به زعم خود با آن که به هر دلیلی بخشی از حق و حقوقش را نادیده گرفته، برخورد می‌کند، اما همین افراد در جایی که آن دیگری به حق و حقوقش احترام می‌گذارد، هیچ واکنش مثبت و دل‌انگیزی که جنبه تشویقی داشته باشد، از خود بروز نمی‌دهد.

محمد کریمی اصل در این باره می‌گوید: خیلی موضوع را پیچیده نکنید. این انتظار وجود ندارد که به آن کس که به حق و حقوق ما توجّه می‌کند، پول یا جایزه بدهیم.

یک تشکر می‌تواند یک تشویق باشد.

به عبارتی، تو با یک تشکر، به من می‌آموزی که این رفتار پسندیده را ادامه بدهم. این که چرا ما به این بخش از ماجرا توجه چندانی نداریم می‌تواند به ضعف کلی آن نهادی باز گردد که، وظیفه آموزش رسمی اعضای جامعه را به عهده دارد. از زاویه‌ای دیگر نیز می‌تواند هزینه‌دار بودن مکانیسم‌های تشویقی را بهانه آورد. یعنی آن کس که قرار است در جایگاه بالاتر به اعمال تشویق و ترویج فرهنگ آن در جامعه بپردازد، هزینه‌ای که قرار است به این خاطر از دست بدهد را ،در نظر می‌گیرد. پلیس، با جریمه به سرمایه‌ای مالی دست پیدا می‌کند، اما با تشویق هزینه‌ای از دست می‌دهد. خب این البته فقط یک احتمال است. از جنبه‌های دیگر، می‌توان به ضعف نهادهای آموزش جامعه اشاره کرد. ما فکر می‌کنیم آموزش فقط به معنای حاضر شدن بر سر کلاس و یادگیری درس است. حال آن که آموزش، شامل اخلاق و تربیت هم می‌شود، که بایستی از طریق فرهنگ، در جامعه گسترش پیدا کند.

سرعت‌گیری تنبیه بر تشویق به معنای گسترش رنگ تیره به روابط اجتماعی ماست. توجه بیش از اندازه به تنبیه، یعنی بی‌توجهی ما به اثرات ماندگار روش‌های درست آموزشی. آن معلم که گوش مرا با سیلی خودش سرخ می‌کند، مرا از درس ریاضی برای همیشه متنفر می‌کند.

منبع:روزنامه جام جم