به جای تحمیل، ترغیب کنیم!
پیامبر اكرم صلىاللهعلیهوآله در نظام آموزش و ترویج قرآن، روش ها و شیوه هایى را به كار مى برند كه در همه زوایاى خود، كاملاً عمومى و فراگیر هستند، به طورى كه در همه زمان ها و مكان ها و براى همه انسانها یكسان است و داراى مقبولیّت علمى، و مرحله بندى و مقاطع مشخص آموزشى با رهاوردهاى تعریف شده مى باشد. (1)
ترغیب به قرآن به جاى تحمیل آن
با توجّه به اصولى همچون «لَسْتَ عَلَیْهِم بِمُصَیْطِر» (2) و «... وَ مَا اَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّار...» (3) و «... وَ مَا اَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفینَ» (4) و بررسى سراسر سیره رسول اكرم صلى الله علیه و آله در مى یابیم كه آن حضرت هرگز قرآن را بر كسى تحمیل و اجبار نمى كرد، بلكه همواره با ابلاغ مبین قرآن، زمینه آشنایى مردم با آن را فراهم مى آورد، تا كسانى كه خواهان یادگیرى قرآن هستند، بتوانند آن را فرا بگیرند؛ چرا كه اصولاً هر نظام آموزشى ـ تربیتى كه شالودهاش بر اجبار و تحمیل بنا شده باشد، دیر یا زود به شكست مى انجامد.
آسانسازى آموزش
قرائت ساده و آسان
پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله و معلّمان قرآن، آیات را به گونهاى آسان، روان و بى پیرایه، اقراء و قرائت مى كردند كه قرآن آموزان درمى یافتند همان گونه كه به راحتى مى توانند به زبان مادرى خویش حرف بزنند، مى توانند قرآن را به آسانى استماع و تكرار كنند.
پیامبر اكرم صلىاللهعلیهوآله به گونهاى عمل كرد كه آموختن قرآن و قرائت آن، هویت هر فرد مسلمان را تعریف مىكرد.
تحسین هرگونه قرائت:
پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله با آن شناخت جامع و كاملى كه از ماهیّت و اهداف نزول قرآن و گوناگونى مخاطبان آن به خصوص از دو جنبه زبان و روان داشت، در هنگام تعلیم قرآن، هر طور كه آیات قرآن بر زبان افراد جارى مى شد، آن را تحسین و تجویز مى فرمود؛ و اشتباهات قرآن آموزان را به صورت مستقیم و رو در رو، به ویژه در حضور دیگران، تصحیح نمىكرد؛ اصولاً هیچ گونه قرآن خواندنى را «غلط» محسوب نمىكرد، بلكه هر كس، هر طور كه مى خواند، چون به هر حال قرآن مى خواند، تحسین و تشویق مى شد.
به دیگر بیان، پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله مسیر آموزش و فرایند یادگیرى یكایك قرآن آموزان را متناسب و مطابق با وضعیّت و توانایى هر یك از آنان آسان مى نمود، تا هیچ قرآن آموزى احساس نكند كه نسبت به میزان توانایى و مشكلاتش در روند یادگیرى، بى توجّهى مى شود و در نهایت نتیجه بگیرد كه بهتر است قرآن نخواند و آن را رها كند؛ چنان كه وقتى بلال حبشى به علّت عدم توانایى بر تلفظ حرف «شین»، مورد انتقاد برخى از ظاهرگرایان قرار گرفته بود، پیامبر اكرم صلىاللهعلیهوآله فرمود:
«انّ سین بلالٍ عنداللّه الشین» (5)؛ نزد خداوند، سین بلال همان شین است و هیچ فرقى نمىكند.
از این رو، به معلّمان (مُقریان) قرآن نیز همواره سفارش مىنمود كه در آموزش قرآن به مسئله مهم آسان سازى و آسانگیرى توجّهى جدّى داشته باشند و بر مبناى آن عمل نمایند:
«عَلِّموا و یسِّروا و لا تعسِّروا و بشِّروا و لا تنفِّروا» (6).
تحسین هرگونه قرائتى را مى توان از جمله كلیدى ترین عناصرى دانست كه در كنار اسوه بودن قرائت پیامبر اكرم صلىاللهعلیهوآله و اقراء و قرائت پیوسته ایشان در منظر صحابه (قرآنآموزان)، به صورت جدّى و موثّر مسئله تصحیح را در امر قرائت قرآن راهبرى مىكرد؛ یعنى اگر قرآن آموزى، آیات قرآن را كامل و درست فرا نگرفته بود و یا آن را اشتباه قرائت مىكرد، هنگامى كه اقراء و قرائت پیامبر اكرم صلىاللهعلیهوآله و سایر قرآنآموزان را كه همواره در حال افزایش بودند، در دیگر صحنهها مانند نماز، عرضه قرائت و مانند آن مىدید و مى شنید، به اشتباه خود پى مى برد و خودش آن را اصلاح مى كرد.
حضرت در جایی دیگر فرموده اند:
«انّ ملكا موكّلُ بالقرآن، فمن قرأه من أعجمىٍّ اَوْ عربىٍّ فلم یقوّمه قوّمه الملك ثمّ رفعه قواما» (7).
همانا ملكى بر قرآن موكّل است، كه اگر هر كسى از عرب یا غیر عرب آن را [به هر دلیلى [درست و مرتّب آنچنان كه هست، نخواند، آن ملك قرائت آن شخص را تصحیح و مرتّب كرده، سپس نزد خداوند بالا مىبرد» و تأكید مىكنند كه «اگر قارى در هنگام قرائت قرآن دچار خطا و اشتباه شد، یا قارى فردى اعجمى باشد [و به خاطر اختلاف لهجه و زبان نتواند اجزاى كلام را درست ادا كند] فرشته الهى آن را همان طور كه از جانب خداوند نازل شده است [تصحیح كرده و] مىنویسد» (8).
این تدبیر حكیمانه پیامبر اكرم صلىاللهعلیهوآله سبب شد كه قرآن، نه تنها هیچ گاه در قید و بند لهجه ها و زبان ها و اختلاف فرهنگ ها و نژادها، سلیقهها و ذوق ها، و حتى اجتهادهاى اشخاص نماند، بلكه هر یك از این عارضهها ـ كه بر سر راه قرائت قرآن قرار داشت ـ به خوبى درك و فهم شد و مورد احترام قرار گرفت و از آنها به بهترین وجه براى ترویج قرائت قرآن میان آحاد مردم در كمترین مدت، به بیشترین و دورترین نقاط، استفاده شد.
پینوشت ها:
1 ـ بنگرید به: محمّد على لسانى فشاركى و دیگران، طرح پژوهشى آموزش زبان قرآن، ص 600-601.
2 ـ غاشیه / 22.
3 ـ ق / 45.
4 ـ ص / 86.
5ـ مستدرك الوسائل، ج 4، ص 278.
6ـ كنز العمّال، ج 10، ص 249، ح 29330؛ صحیح مسلم، ج 2، ص 1359.
7ـ كنزالعمال، ج 1، ص 513، ح 2282 و 2283؛، ص 533، ح 2388.
8ـ همان، ج 1، ص 513، ح 2284.
منبع:
نشریه مشکوه - شماره 87؛ نوشته محسن رجبى