چقدر انتخاب هامون حق و درسته؟!

هرچند كه در طول تاریخ بشریت، در بسیاری از مقاطع آن حكومت از دست مردم بیرون رفت و كسانی با استبداد زمام امور را در دست گرفتند، ولی هرگاه مردم قدرت یافتند و معادلات پیچیده قدرت را در هم ریختند، كسانی را به عنوان حاكم برگزیدند كه اهداف حكومت و وظایف آن را به درستی به عهده گرفته و به انجام رساندند.
در نگاه اول به نظر می رسد كه باتوجه به اهداف و وظایف حكومت، انتخاب حاكم و كسی كه مدیریت سیاسی جامعه را به عهده گیرد و نهاد دولت را رهبری نماید، كاری بسیار سهل و آسان است؛ اما به دلایل مختلف و تفاوت در برداشت ها و هم چنین تفاوت الگوها و یا وظایف هر دولت، این كار كمی پیچیده شده است؛ زیرا هر چند كه وظایف و مسئولیت های كلی همه دولت ها و نهادهای سیاسی جامعه معلوم و مشخص است، ولی در برخی از زمان ها و یا مكان ها، امری، خود را به عنوان مسئولیت و وظیفه نخست دولت بر جامعه تحمیل می كند و از این رو، توجه به ویژگی ها و خصوصیات خاص برای دولتمردان مورد تأكید و اهتمام قرار می گیرد.
یکی از عواملی که می توانست به اهداف حضرت علی در تحقق جامعه مطلوب خویش کمک نماید، انتخاب کارگزاران شایسته و صالح بود، این امر یکی از اصول مهم مدیریت ایشان به شمار می رفت. با تأمل در سخنان حضرت در نهج البلاغه مشخص می شود که او در انتخاب کارگزاران حکومت دقت لازم را به عمل می آورده و متناسب با نوع مسئولیت و وظیفه، ملاک و معیارهایی را در نظر می گرفته است. سپس به کارگزاران عالی رتبه خود نیز معیارهای لازم را در انتخاب عناصر تحت امر، توصیه می نموده است.
امام علی، کارگزاران خود را در مسئولیت های مختلف سیاسی، نظامی، مالی، اداری، قضایی و ... بر اساس شاخصه هایی متناسب با سِمَت آنان انتخاب می کرد. علاوه بر معیارهای عمومی و مشترک در جنبه های عقیدتی و اخلاق فردی مانند عقیده به اسلام، ایمان، تقوا، حُسن سابقه و این قبیل ویژگی ها، معیارها و شاخصه های دیگری را در انتخاب کارگزاران رعایت می کرد تا با ایجاد نظام مدیریتی کارآمد و شایسته، امور مردم به بهترین شکل انجام شده و عدالت اجتماعی تحقق یابد. بدین صورت، ایشان دینداری و تعهد را با فضیلت گرایی و شایسته سالاری توأم نمود و کوشش کرد تا حکومت دینی در خدمت مردم را مستقر سازد.
حضرت در نامه ای به محمد بن ابی بکر که به سبب عزل شدنش از حکومت مصر دلگیر شده بود دلایل عزل او و انتخاب مالک اشتر را به جای وی بیان نموده است. او در بیان ویژگی های مالک می فرماید:
«اِنَّ الرَّجُلَ الَّذی کنْتُ وَلَّیْتُهُ اَمْرَ مِصْرَ کانَ رَجُلاً لَنا ناصِحا وَ عَلی عَدُوِّنا شَدیدا ناقِما؛ همانا مردی را که فرماندار مصر قرار داده بودم نسبت به ما خیرخواه و به دشمنان ما سختگیر و درهم کوبنده بود.»

در این نامه، موارد زیر از جمله معیارهای انتخاب مالک برای مسئولیت فرمانداری مصر، ذکر شده است:
1ـ خیرخواهی نسبت به رهبر و امام جامعه،
2ـ صلابت و قدرت مقابله در برابر دشمن و عدم مسامحه و سازش با مخالفان،
3ـ توانایی لازم برای انجام مسئولیت.
در بیان ویژگی های محمد بن ابی بکر نیز معیارهایی مانند خیرخواهی، تلاش و کوشش، شجاعت و توانایی، قدرت دفاع و پاسداری را نام برده است. در نامه ای دیگر به مردم مصر، آنگاه که مالک اشتر را به سوی آنها اعزام می نماید، او را با ویژگی هایی توصیف نموده و همان موارد را از معیارهای انتخاب وی برای وظیفه ولایتداری برشمرده است از جمله:
1ـ محافظت و حراست از مسئولیت (تعهد و احساس مسئولیت)
2ـ کوشا و فعال بودن

3ـ شجاعت و نترسیدن از دشمن
4ـ صلابت و شجاعت بر بدکاران
5ـ قاطعیت و بُرّندگی در امور
6ـ اطاعت از رهبری و امام جامعه
7ـ خیرخواه مردم بودن
8ـ بر معیار حق عمل نمودن (حق گرایی)
9ـ برخورداری از تدبیر و قدرت حل مشکلات
«... من بنده ای از بندگان خدا را به سوی شما فرستادم که در روزهای وحشت نمی خوابد و در لحظه های ترس از دشمن روی نمی گرداند، بر بدکاران از شعله های آتش تندتر است، او مالک پسر حارث مَذحِجی است. آنجا که با حق است، سخن او را بشنوید، و از او اطاعت کنید، او شمشیری از شمشیرهای خداست که نه تیزی آن کند می شود، و نه ضربت آن بی اثر است. اگر شما را فرمان کوچ کردن داد، کوچ کنید و اگر گفت بایستید، بایستید، که او در پیشروی و عقب نشینی و حمله، بدون فرمان من اقدام نمی کند. مردم مصر، من شما را بر خود برگزیدم که او را برای شما فرستادم، زیرا او را خیرخواه شما دیدم، و سرسختی او را در برابر دشمنانتان پسندیدم.»

امام  در سخنی اشاره می کند که قصد داشته هاشم بن عتبه را برای فرمانداری مصر انتخاب نماید. در بیان علت این انتخاب، به دو ویژگی مهم او اشاره می کند که برای اداره ایالت مهمی مانند مصر که مورد طمع معاویه و در معرض تهاجم سپاهیان او قرار داشت، موثر بود:
1ـ مقاومت و پایداری در برابر دشمن
2ـ شدت و صلابت بر دشمن به گونه ای که فرصت تاخت و تاز نیابد
در عهدنامه حضرت به مالک اشتر از کارگزاران برجسته حکومت، معیارهایی در انتخاب مشاوران و وزیران و دیگر نیروهای انسانی ذکر شده که اهتمام و حساسیت ایشان را در تعیین کارگزاران حکومت و شایستگی و سلامت آنان نشان می دهد. از دیدگاه او، مشاوران نباید بخیل، ترسو و حریص باشند. زیرا فرد بخیل، زمامدار را از نیکوکاری باز می دارد و از تنگدستی می ترساند. فرد ترسو در انجام کارها، روحیه زمامدار را سست می کند و فرد حریص، حرص را در نظرها زینت می دهد. چون ریشه همه این خصلت ها، بدگمانی به خداوند است، این افراد از جنبه اعتقادی نیز ضعیف بوده و ویژگی لازم را برای مشورت ندارند. اما وزیران، نباید سوء سابقه داشته و قبلاً در خدمت بدکاران و حکام ستمگر بوده باشند، بلکه باید از افراد خوشنام، دارای قدرت تفکر و رأی، صراحت بیان در حق گویی، و کسانی که ستمکاران را یاری نکرده باشند، انتخاب گردند.

مطالب مرتبط:

برای شما نوشتم که مسئولیتی داری!
مسئولین مواظب باشند!
علل فقر و محرومیت در جامعه