تربیت عقلانی را بلدیم؟!

تربیت سیاسی همانند دیگر انواع و گونه های تربیت دارای روش هایی است که باید آنها را شناخت و به کار بست. هرچند در روزگار امام علی  تعلیم و تربیت همانند امروز رشته ای علمی نبود تا از شیوه های مشخص، در آن زمان سخن گفته شود. ولی از دقت و تأمل در گفتار و سیره آن بزرگوار در دوره حکومت پنج ساله اش می توان روش های بسیاری را استخراج و در تربیت سیاسی کارگزاران از آن بهره گرفت. در این مجال، به مهمترین و اساسی ترین این روش ها خواهیم پرداخت:

توجه به رشد عقلانی

در تربیت سیاسی با توجه به موقعیت افراد و مسایل گوناگون از روشهای مختلف تربیتی استفاده می شود. از روش هایی که امام علی برای تربیت کارگزاران و عموم مردم از آن بهره می گرفت، شیوه عقلانی است. مقصود از روش عقلانی، مجموعه تدبیرها و راه هایی هستند که به گونه ای سازمان یافته رشد و پرورش عقل را در دو بند نظری و عملی فراهم می آورند.
شخصیت انسان از ابعاد گوناگون جسمی، عاطفی، اجتماعی، اخلاقی و عقلانی تشکیل می شود. از نگاه فیلسوفان تربیتی آنچه در زمینه تربیت بیشتر از همه چیز باید مورد توجه قرار گیرد بُعد عقلانی انسان است چرا که این بُعد بیانگر امتیاز انسان از دیگر حیوانات و به دیگر سخن انسانیت انسان بستگی به پرورش قدرت عقلانی او دارد. از سوی دیگر بُعد عقلانی انسان هر چند از دیگر ابعاد تأثیر می پذیرد ولی در پرورش آنها نقشی اساسی دارد. افزون بر همه اینها کار تربیت، خود یک تلاش عقلانی است. بررسی ماهیت انسان، تشخیص نیازهای مادی و معنوی او تهیه برنامه های آموزشی، گزینش روش های اساسی و ارزیابی پیشرفت افراد از جهت تربیتی همه جنبه عقلانی دارند.  قرآن کریم، پایه و اساس نظام تربیتی اسلام را بر حکمت و عقلانیت استوار می داند.
در حکومت و مدیریت و رفتار سیاسی نیز، عقلانیت نقش محوری دارد. سیره امام علی علیه السلام در همه ابعاد حکومت چه پذیرش خلافت  و چه پس از آن در برخورد با مردم و جریانهای گوناگون و کارگزاران بر عقلانیت استوار بود. در گفتار امام علی  علیه السلام سخن راجع به عقل، عاقل و دعوت به تفکّر و تعقّل فراوان است.  هدف در اینجا نقل این نمونه ها و تحلیل آنها که در جای خود بسیار لازم است، نیست. در اینجا تنها به نمونه هایی اشاره می کنیم که امام  از این شیوه برای تربیت کارگزاران خود سود جسته است.

الف. تفکّر و تعقّل

دعوت به تفکر و تعقل یکی از شیوه های تربیت عقلانی است. علی از این شیوه نیز در تربیت سیاسی کارگزاران بهره گرفته است. سخنان امام علی  علیه السلام در این باره بر دو گونه است. در پاره ای از آنها به گونه ای عامّ، همه مردم از جمله کارگزاران به تفکر و تعقل دعوت و پیامدهای آن نیز بیان شده است:
تفکر و احتیاط، انسان را از لغزشها نگه می دارد. هر کس فکرش طولانی تر باشد بصیرت او نیکوتر است.
پاره ای از سخنان خاص کارگزاران است. در اینجا نیز تنها به یکی از نامه های آن بزرگوار به یکی از کارگزارانش به نام عبداللّه  قیس مشهور به ابوموسی اشعری بسنده می کنیم:
ابوموسی اشعری پیش از حکومت امام علی  علیه السلام والی و کارگزار کوفه بوده است. پس از بیعت مردم با حضرت، او نیز از مردم برای آن حضرت بیعت گرفت و همچنان به عنوان کارگزار کوفه باقی ماند. وقتی جنگ جمل در گرفت او چون انسانی جاه طلب و عافیت خواه بود می خواست در گوشه ای بنشیند و از منافع حکومت استفاده کند و از صدمات آن برکنار باشد، از این روی، در برابر دعوت امام به شرکت در جنگ جمل نه تنها پاسخ مثبت نداد که به مردم گفت: این جنگ فتنه است، و هر دو طرف جنگ مسلمانند و شرکت در آن جایز نیست! حضرت علی علیه السلام در نامه ای پس از اشاره به برخورد نادرست ابوموسی می نویسد:
«فاذا قدم علیک رسولی فارفع ذیلک و اشدد مئزرک و اخرج من حجرک و اندب من معک فان حققت فانفذ و ان تفشلت فابعد ... فاعقل عقلک، و املک امرک و خذ نصیبک و حظّک ...؛ وقتی که فرستاده من بر تو وارد شد دامن به کمر زن و کمربندت را محکم ببند، و از خانه ات بیرون آی، و از کسانی که با تو هستند دعوت نما، اگر حق را یافتی و تصمیم خود را گرفتی آنها را به سوی ما بفرست و اگر سستی را پیشه کردی از مقام خود دور شو ...»
سپس آن حضرت پس از اشاره به آثار زیانبار کناره گیری از حق از او می خواهد که با تفکر و در کمال آزادی راه درست را از نادرست تشخیص دهد و هر کدام را می خواهد انتخاب کند. لذا پس از آن می فرماید:
«عقلت را جمع کن و اندیشه ات را به کار گیر و مالک کار خویش باش و بهره و نصیبت را دریاب ...»
سپس آن بزرگوار اشاره می کند که اگر این کار را نمی پسندی از حکومت کناره گیری کن.

ب. دعوت به دانش و همنشینی با عالمان

یکی از راه های پرورش عقل، فراگیری دانش های گوناگون است:
«العقل غریزة تزید بالعلم و التجّارب؛ عقل غریزه ای است که به وسیله علم و تجربه رشد پیدا می کند.»
علم و دانش مقدمه عمل است و انسان برای تشخیص درست از نادرست و انجام کارهای پسندیده به آن نیاز دارد. از باب نمونه علی  به یکی از کارگزاران خود به نام کمیل می فرماید:
«یا کمیل لا تأخذ الاّ عنّا تکن منّا؛ ای کمیل، سرمایه علمی و عملی خود را جز از ما مگیر تا از ما باشی.» «یا کمیل، ما من حرکة اِلاّ و انت محتاج فیه الی معرفة؛ ای کمیل، هیچ حرکتی نیست مگر اینکه تو در آن نیاز به شناخت داری.»
از فراز یاد شده برمی آید که کارگزاران حکومتی در همه کارهای خود چه حکومتی و چه غیر حکومتی نیاز به شناخت و آگاهی دارند. تحقق اهداف حکومت دینی، اجرای شریعت، برخورد با دشمنان ... همه و همه نیاز به دانش و آگاهی های گوناگون دارد. و در بسیاری از موارد از عهده یک نفر برنمی آید و شاید به همین جهت باشد که یکی از سفارش های امام علی به کارگزاران همنشینی و گفت و گوی با عالمان و نخبگان است:
«با دانشمندان و حکیمان فراوان گفت و گو کن. چرا که گفت و گوی با آنان سبب آبادانی و اصلاح شهرها و برقراری نظم و قانون است.»
مقصود امام  از فرازهای یاد شده تنها همنشینی و گفت و گوی صرف نیست، بلکه بهره گیری از آنان در مدیریت و تحقق اهداف حکومت دینی است. و از این روی، گفت و گوی با آنها سبب آبادانی و اصلاح شهرها و برقراری نظم و قانون دانسته شده است.

منابع:
نهج البلاغه
روشهای تربیت سیاسی کارگزاران از منظر امیرالمومنین علی (ع) نویسنده : مزینانی، محمد صادق
گفتار امیرالمومنین علی(ع)، سیدحسین شیخ الاسلامی
مجله حکومت اسلامی » زمستان 1380 - شماره 22

مطالب مرتبط:

5اقدام علوی برای مبارزه با مفاسد اقتصادی!‌

حکومت ثروتمندان

امام و حکومت