کارخانه یخ سازی قاجاری ها!

در جنوب شهر سبزوار سه یخدان تاریخی وجود دارد که نه شیشه ای هستند و نه استیل. این یخدان ها از خشت و گل ساخته شده اند و اتفاقا قدمتشان هم به دوره قاجاریه می رسد!

مردم دوره قاجار از این یخدان ها برای نگهداری یخ در فصل تابستان استفاده می کردند. آنها یخ را در ماه های سرد سال در چاله ها ذخیره می کردند تا در روزهای گرم تابستان سال بعد، از آن استفاده کنند.

این یخدان ها که به یخدو یا شیش یخدونا هم معروفند، در روستای صدخرو در 55 کیلومتری غرب سبزوار و در مسیر راه شاهرود- سبزوار قرار دارند که مشابه آنها در شهر سلطان آباد هم دیده می شود.

در این بنا همه چیز با حساب و کتاب انجام شده. دیوارهای سایه انداز، حوض یخبند، مخزن یخچال و گنبد یخچال از قسمت های این بنا هستند و مسئول یخدان در شب های چله با انداختن آب رودخانه به حوض پهناور و تكرار این كار در شب های متوالی، قطعات بزرگ یخی را آماده می کرد و بعد از شكستن آنها با کلنگ، به وسیله قلاب و ریسمان به داخل چاه یخچال یا مخزن یخ که در زیر گنبد یخچال قرار داشت، انتقال می داد. بعد از آن هم مخزن پر شده از یخ را با خشت خام و کاهگل می پوشاندند و درهای ورودی آن را می بستند.

وقتی تابستان می شد، خشت ها را از روی یخ ها برمی داشتند و و با الاغ، یخ ها را به بیرون و سطح شهر می بردند. البته در داخل جوالی مخصوص که از موی بز تهیه می شد و باعث می شد یخ ها دیرتر آب شوند.

یخدان ها سقف مخروطی شکلی دارند که به شکل پلکانی ساخته شده بود. ضخامت دیوار های درون یخدان در قسمت پایه حدود 5 متر و در قسمت بالا كمتر بوده است.

چال یا گودال یخدان هم به عمق 5 تا 10 و به شعاع در حدود 6-4 متر ساخته می شد. دیوار چال یخدان و کف آن را معمولا با آجر می ساختند. دو طرف دیوار هم تا حدودی منحنی است تا از تابش خورشید در شرق و غرب دیوار تا حدی جلوگیری کند.

نمونه این یخدان ها در بیرجند، یزد، گرمسار، شاهرود، ارومیه، رفسنجان و کرمان هم دیده شده است.

الهام مرادی

بخش گردشگری تبیان

مطالب مرتبط:

سفر به پنج هزار سال تاریخ