نقش تغذیه در تربیت از نگاه امام رضا (ع)

مطابق تعالیم قرآن و آموزه های اهل بیت علیهم السلام تغذیه نه تنها بر جسم انسان تأثیرگذار است بلکه سایر خصوصیات روحی و رفتاری او را تحت تأثیر خود قرار می دهد.

قرآن در توصیه ای کلی به پیامبر (ص) می فرماید:

یَا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا؛ ای پیامبران، از طیبات بخورید و کارهای شایسته کنید. این آیه عمل صالح را در گرو تغذیه از طیبات می داند.

در جایی دیگر می فرماید: فلینظر الانسان الی طعامه، ای انسان به غذای خود بنگر، که این آیه هم حکایت از تأثیر گذاری تغذیه بر رفتارهای انسان دارد.

و نیز می فرماید: یا أَیّهَا النّاسُ کُلُوا مِمّا فِی اْلأَرْضِ حَلالاً طَیِّبًا وَ لا تَتّبِعُوا خُطُواتِ الشّیْطانِ؛ ای مردم از آنچه در زمین است، حلال و پاکیزه را بخورید و از گام‌های شیطانی پیروی نکنید». (1)

تغذیه و خوراک می تواند نقش‌ بسزایی را در تکوین نفس انسان و قوای ادراکی او ایفا نماید. در روایات اسلامی هم به صراحت از آثار برخی از غذاها در تقویت حافظه و ازدیاد عقل یا بالعکس خبر داده است.

امام رضا ( علیه السّلام ) می فرماید : … اِنَّ الخَلَّ یَشُدُّ الذِّهنَ وَ یَزیدُ فی العَقلِ. سرکه، ذهن(انسان) را بیشتر و عقل را زیاد می کند.(2)

رفتار و کردار آدمی همواره از توان جسمی او تبعیت می کند و فقر و ناداری که خود عامل سوء تغذیه است می تواند کارکردهای بدن را مختل کرده و باعث بروز رفتارهای ناهنجار شود. امام رضا (ع) در مذمت فقر می فرماید: المسکنة مفتاح البوس . بینوایی کلید بدبختی و بیچارگی است.(3)

همانطور که اشاره شد تغذیه از طیبات و غذاهای حلال همواره در متون دینی مورد سفارش بوده است. تغذیه از مالی که توسط کسب حرام به دست آمده آثار سوء و غیر قابل جبرانی در پی دارد. امام رضا (ع) در حدیثی خوردن مال یتیم را مساوی کشتن او دانسته است چون او را به گریبان تهیدستی و بی‌نوایی انداخته است. (4)

خوراک‌های گوناگون، سوخت و ساز بدن را تحت‌ تأثیر قرار می‌دهد. در روان‌شناسی جدید نیز تمرکز به مغز و سیستم عصبی نهاده شده و تأثیرات زیستی بر کارکرد مغز مورد توجه واقع شده است. از این رو تغذیه تأثیرات تکوینی بر نفس دارد چرا که نفس مرتبط با بدن است و قوای ادراکی انسان تحت‌تأثیر آن است و تغذیه حلال و پرهیز از تغذیه با آن چه حرام است نیز بر تربیت انسان موثر است. امام ‌رضا (ع) می‌فرماید: خدای متعال هیچ خوردنی و نوشیدنی را جایز نکرده مگر آن‌چه در آن سود و صلاحی است و هیچ چیزی را ممنوع نکرده مگر آن‌چه در آن زیان و نابودی و تباهی بوده است. پس هرچه سودمند و توان‌بخش جسم باشد و به بدن آدمی نیرو بدهد حلال است.(5)

یکی از مواردی که بر اخلاق آدمی و روحیات روانی او موثر است پرخوری و زیاده روی در خوردن است. امام رضا (ع) در این زمینه می فرماید: اگر مردم در خوردن به کم بسنده می داشتند، بدن هایشان سالم بود. (6)

امام رضا (ع) همچنین در این زمینه می فرماید: بدن همانند زمین پاک و آماده برای زراعت است که اگر در آبادانی و آب دهی به آن مراقبت شود، به گونه ای که آب، نه بیشتر از نیاز به آن برسد تا آن را غرق کند و نه از اندازه کمتر باشد تا آن را به خشکی گرفتار سازد، آبادانی اش استمرار می یابد و خرمی اش بیشتر می گردد و کشت آن برکت می یابد، اما اگر از آن غفلت شود، به تباهی می گراید و علف هرز در آن می روید. بدن چنین حکایتی دارد و تدبیر آن در خوراک و نوشیدنی، چنین است. پس سامان و سلامت می یابد و عافیت در آن ریشه می گسترد. بنگر که چه چیز با تو و با معده ات سازگار است و تن تو با چه چیز نیرو می گیرد و چه خوردنی و نوشیدنی ای برای بدنت سالم تر است، همان را برای خویش مقرر بدار و خوراک خود گیر. (7)

در روایات از پرخوری نهی شده است؛ چرا که کسی که پرخوری می‌کند نمی تواند عبادت را با توجه و حضور انجام دهد و عابد حقیقی نیست و غذای زیاد مانع حضور

در عبادت است و کسی که عابد حقیقی است و مشتاق عبادت است به کمترین

مقدار غذا اکتفا می کند تا در عبادت موفق باشد

در سیره تربیتى- بهداشتی امام رضا(ع) علاوه بر توجه به سایر ابعاد، به رعایت ‏بهداشت، تغذیه سالم و نیز عوامل غیر مادى موثر در سلامتى مانند صدقه ‏و عقیقه توجه خاص شده است. امام رضا (ع) عقیقه کردن براى پسر و دختر، نامگذارى، تراشیدن موهاى سر نوزاد در روز هفتم و معادل وزن موها طلا یا نقره صدقه دادن را لازم شمرده و فرموده اند: فرزندانتان را در روز هفتم‏ ختنه کنید؛ زیرا ختنه باعث پاکى بیشتر و رشد سریع‌تر آنان مى‏شود. آن حضرت ضمن توجه به نکات تربیتی از رعایت نکات تغذیه ای غافل نبوده و همواره به تغذیه صحیح سفارش می کردند. یحیى صنعانى ‏مى‏گوید: در « منا » بر حضرت رضا(ع) وارد شدم، در حالى که جواد(ع) در دامان ‏حضرت نشسته بود و حضرت به او موز مى‏داد.

همانطور که اشاره شد در روایات از پرخوری نهی شده است؛ چرا که کسی که پرخوری می‌کند نمی تواند عبادت را با توجه و حضور انجام دهد و عابد حقیقی نیست و غذای زیاد مانع حضور در عبادت است و کسی که عابد حقیقی است و مشتاق عبادت است به کمترین مقدار غذا اکتفا می کند تا در عبادت موفق باشد. از این رو امام رضا (ع) می فرماید: پرهیز از یک چیز، واگذاردن آن نیست. پرهیز از یک چیز تنها کم خوردن از آن است.(8) و در جایی دیگر می فرماید: هیچ چیز نزد خدا منفورتر و مکروه تر از پرخوری نیست.(9)

پانوشتها:

1. بقره: 168

2. اصول کافی، ج 6، ص 229

3. الحیاة ج4، ص284

4. شیخ صدوق، 1378، ج 2، ص92

5. محمدرضا حکیمی، الحیاة، ج 6، ص 126

6. بحار الانوار، ج 66، ص 425، حدیث 41

7. بحار الانوار ،ج 62 ،ص 310

8. بحار الانوار ،ج 62، ص 140، حدیث 1

9. عیون اخبار الرضا،ج2، ص 36،ح91

بخش تغذیه و آشپزی تبیان

قدس آنلاین – حسینعلی پورافضلی