وقتی شایعه رسانه می شود...

در یک تعریف "شایعه" قدیمی ترین رسانه است. شایعه قدمتی به طول تاریخ بشر دارد اما رسانه ها قدمتی حداکثر چند صد ساله دارند. از همان اوایل پیدایش هر یک از وسایل ارتباط جمعی این امیدواری به وجود می آمد که با پیدایش این وسیله عمر شایعه ها دیگر به پایان می رسد، اما تجربه ها نشان داد که نه تنها هیچ یک از ابزارهای ارتباطات جمعی، نقشی در کاهش یا شفاف سازی شایعه ها نداشتند؛ بلکه با گسترش روز افزون "رسانه" در ابعاد گوناگون، شایعه و شایعه سازی، تسهیل شده است. به ویژه با گسترش رسانه هایی همچون محیط های مجازی (وبلاگ، سایت، پست الکترونیکی و...)، پیامک تلفن همراه و... که امکان ردیابی مرجع خبر را به کمترین میزان ممکن کاهش می دهد.

تفاوت شایعه با دیگر رسانه ها

شایعه برخلاف سایر رسانه ها، برای انتقال به آدم هایی معتقد به خود نیاز دارد. کسانی که اشاعه ی شایعه را برای خود یک وظیفه می پندارند. شایعه ها برای پرو بال یافتن بیش از آن که به یک رویداد نیاز داشته باشند، به یک بهانه احتیاج دارند. پروبال یافتن شایعه مستلزم اتصال شایعه به آن بخش هایی از وجود آدمی است که به دلایلی ناخودآگاه تمنای پخش شایعه را دارند.

هم چنین رسانه ها سعی می کنند که به شیوه های مختلف مستند بودن اخبار خود را به مخاطبان اثبات کنند، اما شایعه وقتی به و جود آمد دیگر کسی برای آن اقامه ی دلیل و برهان نمی کند، چرا که شایعه خود برهان خود است.

سرعت انتشار شایعه در ایران

امروزه در کشور ما و در مراودات روزمره اجتماعی، "شایعه" حضور چشمگیر و غیر قابل انکاری دارد. آنچه از آن به عنوان "سرعت پخش شایعه" در یک جامعه یاد می شود، از یک سو میزان تمایل مردم آن جامعه به سخن گفتن از شایعات روزمره و از سوی دیگر، مقدار زمانی است که یک شایعه طی می‏کند تا از مکانی به مکان دیگر انتقال یافته یا به مرجع انتشار خود بازگردد. با در نظر گرفتن این شاخص ها به وضوح روشن است که سرعت پخش و انتشار شایعه در ایران، جزء بالاترین این میزان در جهان می باشد. همین امر، به ویژه در دنیای امروز که سرعت انتشار خبر، شاخص مهمی در خبر رسانی است، "شایعه" را به عنوان رسانه ای غیر رسمی جهت انتشار اخبار نادرست، به رسانه ای تاثیرگذار در ایران، در کنار سایر قالب های رسمی اطلاع رسانی مبدل ساخته است. به طوری که انتشار یک شایعه در ابعاد گسترده و سرعت بالا، بارها و بارها حتی مقامات رسمی کشور را وادار به تکذیب آن نموده و با چالشی مهم دست به گریبان کرده است.

متهمان اصلی شکل گیری شایعه

بر اساس یافته ها و تحقیقات دانشگاهی، مردم و رسانه های رسمی، در ردیف اول و دوم اتهام قرار دارند.

متهم ردیف اول مردم هستند. یک دلیل آن این است که ایرانی ها بدون گذراندن اصل گوتنبرگ، که اصل کتابت و ارتباطات پایدار نوشتاری است، از جامعه شفاهی اول به جامعه شفاهی دوم، رسیده اند.

دلیل دیگر آن می تواند سواد رسانه ای پایین برخی شهروندان و عدم آگاهی آنها از واقعیت های پشت پرده باشد. این امر باعث می شود که شایعات بسیار سریع تر از آنچه تصور می شود مردم را جذب کنند و به سوی خود بکشانند.

دلیل دیگر این است که در دنیای امروز مخاطبان به دنبال تایید اصالت اخبار خود به شکلی مستند نیستند و چون دغدغه ی اصلی آنها هر چیز دیگری به جز خود خبر است، لذا خبری که مایل اند بشنوند را پی می گیرند و گوش شان به دنباله اخبار بدهکار نیست.

هم چنین باید گفت نگاهی به تاریخ ایران نشان می دهد مردم ما از معدود مردمانی هستند که به سادگی آمادگی تغییر و تحول را دارند. ایرانیان در طول تاریخ، منعطف تر از سایر جوامع در مواجهه با سایر تمدن ها برخورد می کردند و همواره این آمادگی را داشتند تا با تعامل با سایر جهان بخشی از فرهنگ خود را به تمدنی دیگر منتقل کنند و خود نیز از مظاهر سایر تمدن ها بهره ببرند. این پیشگامی برای ارتباط با سایر تمدن ها و تغییر و تحول نشان از آن دارد که شهروندان این کشور به طوری چشمگیر خواهان دانستن و به دنبال آن اطلاع رسانی هستند. علاقه به دانستن آنچه در دنیا رخ می دهد، نیازمند یک سیستم اطلاع رسانی شفاف، مستقل، حرفه ای و مبتنی بر ارتقای اعتماد عمومی است.

متهم ردیف دوم رسانه های ملی و رسمی هستند که به ارائه اخبار و برنامه های بی کیفیت، بی محتوا و فاقد ارزش می پردازند. در واقع می توان گفت، کم‌کاری رسانه‌ها در اطلاع رسانی، عدم شفافیت ها و عدم اطلاع رسانی درست توسط رسانه های فراگیر، راه را برای شکل گیری و تقویت و حجیم شدن شایعه به عنوان رسانه ای غیر رسمی باز می کند.

وظایف رسانه ها در قبال شایعه

در شرایطی که شایعه ای پخش می شود، رسانه ها می توانند واکنش های مختلفی داشته باشند از عدم نشر آن به دلیل فقدان منابع تایید کننده گرفته تا نقل آن به عنوان بمب خبری. حتی در بسیاری از موارد خود رسانه وسیله ای برای پخش شایعه می شود و ضمن گسترش خبر وجهه ای نیز برای آن کسب می کند.

اگر آشکار شود که رسانه ای خبری کذب را منتشر کرده، موقعیت آن رسانه در نظر عموم به شدت از دست می رود. ترفندی که امروزه رسانه ها برای حفظ حیثیت خود در بده بستان با شایعه ها به کار می برند، انعکاس شایعه تحت عناوینی چون"شنیده شده"یا "به نقل از منبعی که نخواست نامش فاش شود"است. به این ترتیب رسانه ها بدون آن که جایگاه خود به عنوان رسانه ای امین را به خطر اندازند، تقصیر اشتباه های خود را به گردن دیگران می اندازند.

این درحالی است که مسئولیت رسانه ها در قبال شایعه، راهنمایی و هدایت افکار به سوی حقیقت، آفت زدایی خبری و جلوگیری از سم پاشی خبری می باشد؛ چرا که هدف اصلی رسانه، انتشار به موقع و مداوم اخبار صحیح به منظور بی رنگ کردن شایعه است.

بخش ارتباطات تبیان

منابع: خبرگزاری مهر/ الف/ روزنامه آرمان/‌ روزنامه کارگزاران

مطالب مرتبط:

عوامل مۆثر بر شکل‌گیری شایعه

رهبران فکری و گروه های فشار با افکار عمومی چه می کنند؟