تبیان، دستیار زندگی
سخنان و نظرات رضا اسماعیلی و مصطفی محدثی خراسانی در باب شعر آیینی.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

شعر عاشورایی معاصر لهجه حماسی دارد

تفاوت‌ فرم و محتوا در شعر آیینی گذشته و امروز

نظرات رضا اسماعیلی و مصطفی محدثی خراسانی در باب شعر آیینی.

فرآوری: زهره سمیعی- بخش ادبیات تبیان
رضا اسماعیلی و مصطفی محدثی خراسانی

رضا اسماعیلی، مدرس ادبیات دانشگاه تهران: با توجه به ضرورت‌های موجود در اوایل انقلاب و شرایط اجتماعی، سیاسی جدیدی که در جامعه به وجود آمده بود، شاعران احساس کردند که در حوزه ادبیات آئینی و دینی باید به روزآمد کردن ادبیات بپردازند و علاوه بر مدح و منقبت، مضامین ادبیات آئینی با مسائل روز جامعه پیوند بخورد.

انقلاب اسلامی خود مبحثی بود که شاعران تلاش می‌کردند ادبیات عاشورایی و آئینی را با آن پیوند بزنند.

توجه به شعر نیمایی و سپید در سرودن اشعار آئینی

وی از زنده‌یاد طاهره صفارزاده، سیدعلی موسوی گرمارودی و م. موید یاد کرد و گفت: این افراد که در حوزه شعر دینی و آئینی سرآمد بودند و در حوزه شعر دینی و مدرن تلاش می‌کردند، سعی کردند تا شعر نیمایی و سپید را در حوزه شعر عاشورایی و دینی وارد کنند و مقداری هم از مدح و منقبت صرف فاصله بگیرند.

به گفته اسماعیلی، این شاعران تلاش کردند که بیان اشعارشان حماسی‌تر و آمیخته‌تر با بیان دینی باشد و پیام‌های قیام عاشورا و کربلا و پیام‌های انسان‌ساز بزرگان دینی کشورمان را که در قالب روایات و احادیث برای ما به یادگار مانده است، در قالب ادبیات دینی و آئینی به نسل امروز منتقل کنند.

خالق «این مریم همیشه» در ادامه اظهار کرد: با این رویکرد، اشعار آئینی شاعران از لهجه حماسی برخوردار شد، به این معنی که عنصر معرفت دینی و حماسه در ادبیات آئینی و دینی کشورمان تلفیق شد.

فاصله گرفتن شعرا از مدح و منقبت صرف

وی به مجموعه اشعار عاشورایی «گنجشک و جبرئیل» اثر زنده‌یاد سیدحسن حسینی اشاره کرد و افزود: اشعار این مجموعه در مقایسه با اشعار عاشورایی که پیش از انقلاب در این حوزه سروده شده‌اند، از چند وجه تمایز برخوردارند؛ یکی از نکات تمایزشان این است که حسینی از قابلیت شعر نیمایی و سپید که همه اشعار این مجموعه در آن قالب سروده شده‌ا‌ند، برای بیان مضامین دینی و آئینی بهره گرفته است.

اسماعیلی در بخش دیگری از سخنانش گفت: این اقدام سیدحسن حسینی در حوزه شعر عاشورایی، اتفاقی مبارک و خجسته بود.

این مدرس ادبیات در توضیح بیشتر ادامه داد: ویژگی اشعار این مجموعه این است که از بیان حماسی و آمیخته با معرفت دینی برخوردار است و تلاش می‌کند که از رویکرد مدح و منقبت صرف فاصله بگیرد و خواننده را با معارف دینی و حماسی پیوند بزند.

وی افزود: همین رویکرد سبب موفقیت مجموعه اشعار «گنجشک و جبرئیل» شد و امروز هم ادبیات آئینی ما و شاعرانی که در این عرصه فعالیت می‌کنند، سعی کرده‌اند که با الگوگیری از سیدعلی موسوی گرمارودی، طاهره صفارزاده، سیدحسن حسینی، قیصر امین‌پور و شاعران نسل اول انقلاب، ادبیات آئینی و دینی را از بیان و تصویرسازی و تخیل صرف به‌دور دارند.

جهت‌دهی مخاطبان به عدالت، جانبازی و کرامات انسانی

اسماعیلی همچنین بر اینکه آموزه‌های دینی و پیام‌های متعالی اسلامی باید با زبان شعر عرضه شوند، تأکید کرد و گفت: آموزه‌های دینی باید به جامعه ارائه شود و شعر بیدارکننده و حرکت‌زایی داشته باشد و جامعه را به سمت زیبایی‌ها، ارزش‌ها و کرامات انسانی همچون کرامت، عدالت، جانبازی، سخاوت و آزادی سوق دهد.

این کارشناس حوزه ادبیات در بخش دیگری از سخنانش به مسئله اخلاق در اشعار عاشورایی اشاره کرد و ادامه داد: شاید هنوز نتوانسته باشیم که در شعر اخلاق‌مدار و آمیخته با حکمت دینی موفق وارد عمل شویم و باید گفت که در این حوزه عقب مانده‌ایم.

رسالت اصلی شاعران گذشته بیان حکمت‌ها و دقایق اخلاقی بود

اسماعیلی با اشاره به اینکه شاعران ایران اسلامی در قرون گذشته با عنوان حکما خطاب قرار می‌گرفتند، گفت: اکثر شاعران ما همچون فردوسی، نظامی‌ گنجوی، سنایی، ناصرخسرو و ... با عنوان حکیم یاد می‌شدند و علت آن این بود که آنان پیش از آنکه شاعر باشند، رسالت اصلی خود را در بیان حکمت‌ها، اندرزها، دقایق اخلاقی انجام می‌دادند.

وی با بیان اینکه شعرای گذشته، شعر خود را وقف حکمت، اخلاق‌مداری و بیان آموزه‌های دینی کرده بودند، یادآور شد: آنان از این طریق، شعرشان را به یک دانشگاه عمومی تبدیل کردند.

سراینده «حنجره سرخ» در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه اخلاق‌مداری و حکمت در شعر معاصر کاهش یافته است، گفت: در مجموع، شاعران در شعر آئینی امروز بیشتر به ساختار، مسائل فنی، زبان‌آوری، صنایع لفظی و معنوی و فرمالیسم توجه می‌کنند و از مضامین عمیق غافل هستند.

آنچه سبب جذب مخاطبان به اشعار گذشتگان می‌شود

وی تأکید کرد: در این باره نیازمند آن هستیم که شاعران در رویکردی که دارند تأمل کرده و بررسی کنند که چه نکاتی در شعر شاعران گذشتگان باعث جذب مخاطبان می‌شد و سبب آن شده است که بعد از گذشت قرن‌ها، این اشعار برای مخاطبان همچنان خواندنی و ارزشمند باشند.

اسماعیلی با بیان اینکه این رویکرد به دلیل مضامین بکر و حکمت‌آمیز اشعار بوده است، تصریح کرد: مضامین و نکات ظریف اخلاقی، افراد را به خود جذب می‌کرد و اگر امروز جامعه ما کمتر از اشعار اخلاقی استقبال می‌کنند، به دلیل فقر اخلاقی است که در حوزه حکمت اشعار وجود دارد و باید این خلأ پر شود.

مضامین و نکات ظریف اخلاقی، افراد را به خود جذب می‌کرد و اگر امروز جامعه ما کمتر از اشعار اخلاقی استقبال می‌کنند، به دلیل فقر اخلاقی است که در حوزه حکمت اشعار وجود دارد و باید این خلأ پر شود.

وی افزود: با تغییر این رویکرد، شعر ما همچون گذشتگان آئینه حکمت و اخلاق اسلامی و دانشگاهی برای هدایت و انسان‌سازی می‌شود که متاسفانه در این بعد از ادبیات آئینی و شعر همچنان عقب مانده‌ایم.

اسماعیلی در ادامه سخنانش از پیشینه قدرتمندتر شعر به نسبت ادبیات داستانی اشاره کرد و یادآور شد: شعر فارسی پیشینه بیش از هزار سال را دارد که در این هنر از حوزه ادبیات داستانی جلوتر هستیم و پیشرفته‌تر ظاهر شده‌ایم. به همین دلیل شعر فارسی از ادبیات داستانی غنی است و پرچمدار ادبیات اخلاقی و ادبیات انسانی ماست.

ادبیات داستانی نباید با هویت اسلامی بیگانه باشد

وی عنوان کرد: رمان و فیلمنامه محصولاتی هستند که رنگ و بوی بومی و اصیل ندارند و در این حوزه چندان دارای جایگاه و پایگاه معتبری نداریم.

اسماعیلی افزود: اگر می‌خواهیم به ارائه رمان بپردازیم، باید تلاش کنیم که این آثار بر اساس الگوی بومی باشد و جنس ایرانی اسلامی داشته باشد تا رمانی که خلق می‌شود، با فرهنگ و هویت ما بیگانه نباشد.

وی اظهار کرد: معمولاً نویسندگان ما به شناسنامه داشتن ادبیات داستانی توجه بیشتری می‌کنند تا موفق‌تر ظاهر شوند؛ اما اگر در ادبیات داستانی به کامیابی و موفقیت کمتر دست یافتیم، به این دلیل بوده است که الگوی بومی و ایرانی اسلامی نداشته‌ایم.

محدثی‌ خراسانی: رویکرد شعر آیینی بعد از انقلاب تبیین مفاهیم است

مصطفی محدثی‌ خراسانی، شاعر آئینی کشورمان: شعر فارسی در یک دورنما و برآیند کلی، شعر آئینی است؛ چرا که در دامن اسلام و آموزه‌های قرآن متولد شده، زبان گشوده و پرورش یافته است.

وی با بیان اینکه مخاطب شعر شاعران بزرگ، همه انسان‌ها در طول تاریخ بوده‌اند، گفت: از آنجا که قله مضامین شعر فارسی عرفان است، پیام آن مشمول مرور زمان نشده و همواره راهگشای انسان و موجب پالایش وجود و رسیدن او به رستگاری بوده است.

هویت شعر و ناب بودن آن در وهله نخست حائز اهمیت بسیار است

این شاعر آئینی ادامه داد: شعر عرفانی در همان دورنمای شعر آئینی قرار می‌گیرد؛ اما از آنجا که ما اشعاری را که در مدح و منقبت و مرثیه اهل بیت(ع) سروده می‌‌شود شعر آئینی قلمداد می‌کنیم، این تقسیم‌بندی هم می‌تواند جایگاه خود را داشته باشد. معتقدم که در اولین مرحله باید با جنبه هنری شعر مواجه باشیم، یعنی هویت شعری یک اثر و ناب بودن آن مهم است و این تقسیم‌بندی‌ها در مرحله بعد قرار می‌گیرد.

وی درباره هویت شعر آئینی و مدح و منقبت اهل بیت عصمت و طهارت(ع) در دوره قبل و بعد از انقلاب اسلامی گفت: شعر آئینی در دوره پس از انقلاب تحول مبارکی یافت و دچار دگرگونی‌های مثبتی شد. شعر آئینی به عنوان شعر مرثیه و مدح و منقبت اهل بیت(ع) تا پیش از انقلاب، می‌تواند به عنوان یک بخش قلمداد شود؛ اما فصلی که پس از انقلاب در این حوزه ایجاد شد و تا به امروز ادامه دارد، فصل تازه دیگری است.

رویکرد شعر آئینی بعد از انقلاب

محدثی‌ خراسانی افزود: رویکرد شعر آئینی قبل از انقلاب بیشتر توصیف زندگی اهل بیت(ع) و فرازها و خصایل آنهاست، اما شعر آئینی انقلاب بیشتر درصدد پاسخ به چرایی و فلسفه مفاهیمی چون ولایت، بعثت، نبوت، غدیر، عاشورا و انتظار بوده است تا نشان دهد اهل بیت(ع) در دل تاریخ محصور نیستند و آثارشان در زندگی امروز ما جریان دارد.

این شاعر روند این تغییر نگرش را رسیدن به اینکه فلسفه وجودی مفاهیم آئینی چیست، چه نقشی در زندگی امروز ما دارند و در طول تاریخ چه نقشی در جهت‌گیری‌های مذهبی، فرهنگی و رستگاری ما داشته‌اند، عنوان کرد و ادامه داد: خوشبختانه این تصور غلط که پرداختن به شعر در حوزه اهل‌ بیت(ع) کار مداحان است، پس از انقلاب شکست و قوی‌ترین شاعران ما با بهترین آثارشان وارد حوزه شعر آئینی شدند.

لزوم استحکام پیوند شاعران جوان با ادبیات

وی درباره راهکارهای گسترش و توسعه ادبیات فارسی اظهار کرد: برای گسترش و توسعه ادبیات، ضروری‌ترین کار به ویژه برای نسل جوان این است که پیوند خود را با این ادبیات مستحکم و برای شناخت عمیق پیشینه‌ها و پشتوانه‌های فرهنگی تلاش کنند تا نوآوری‌ها از دل سنت‌ بجوشد و بتواند حرف تازه و خلاقیت و نوآوری را بر این سکوی محکم استوار کند؛ تجربه‌ دهه‌های اخیر نشان داده است که هر نوآوری و حرکت اگر مبتنی بر سنت و پشتوانه نباشد، موجب به هدر رفتن استعدادهای جوان می‌‌شود.

محدثی‌خراسانی همچنین درباره وظیفه متولیان امور فرهنگی در راستای توسعه ادبیات و شعر آئینی افزود: می‌توان در دوره‌های آموزشی و سایر برنامه‌ریزی‌های فرهنگی، چه در حوزه صدا و سیما و چه در حوزه وزارت ارشاد و مساجد، زیرساخت‌هایی تعریف کرد، تا اینکه این نسل بتواند پیوند خود را با پیشینه‌ها و پشتوانه‌های این ادبیات ترمیم کند.


منبع: ایکنا