خیابان، شناسنامه ی شهر ما

تأثیر عوامل کالبدی بر منظر شهری(قسمت اول)

به طور کلی شهرها تحت تأثیر موانع طبیعی نظیر توپوگرافی( پستی و بلندی ها)، عوارض طبیعی( رودخانه ها، مسیل ها و...) و اراضی کشاورزی، مرتعی و جنگلی و موانع غیر طبیعی( جاده ها، خطوط راه آهن، کانال های انتقال آب، خطوط انتقال فشار قوی برق و...) گسترش می یابند. ارزیابی موانع و امکانات توسعه، جهت های گسترش یک شهر را مشخص می نمایند. منظر شهری ابتدا براساس موانع طبیعی و غیرطبیعی موجود شکل می گیرد، سپس با استقرار کاربری های مختلف( شبکه های دسترسی، واحدهای مسکونی، واحدهای خدماتی، فضاهای سبز و تفریحی و...) تکامل می یابد.

به عنوان مثال در شهر اصفهان عامل طبیعی رودخانه در منظر کلی شهر، نقشی حیاتی و تعیین کننده دارد. عبور رودخانه ی زاینده رود( زنده رود) از میان این شهر به همراه فضاهای سبز و تفریحی حاشیه آن، سیمای بسیار زیبایی را به نمایش گذاشته است. به تعبیری می توان ادعا نمود که عامل طبیعی رودخانه به عنوان مهم ترین عامل شکل گیری و توسعه ی شهر اصفهان محسوب می شود. از دیگر عوامل طبیعی که بر منظر کلی شهر اصفهان تأثیر گذاشته است، منطقه ی زیبای کوه صفه می باشد که در قسمت جنوب واقع شده و جلوه ای خاص به شهر بخشیده است. موارد مشابه شهر اصفهان زیاد می باشد که از آن جمله می توان به شهرهای زیبای استان های شمالی کشور( گیلان و مازندران) اشاره نمود که عوامل طبیعی از جمله دریا، جنگل، اراضی زراعی و باغی منظر کلی شهرهایی چون رامسر، لاهیجان، گرگان و... را شکل داده اند.

عوامل فیزیکی دیگری که در سیمای کلی شهرها تأثیرگذار می باشند، موانع غیرطبیعی هستند. یکی از این موانع جاده های اصلی و ارتباطی محسوب می شوند که شکل کلی بعضی از شهرها را تشکیل می دهند و این شهرها به صورت خطی در مسیر این جاده ها شکل می گیرند. به عنوان مثال، شهرهای استان مازندران که در مسیر جاده کناره به صورت خطی شکل گرفته اند( مانند نوشهر، نور، محمودآباد و...) و هم چنین نقاط دیگر کشور نظیر دلیجان، میمه و...

حال با ذکر موانع طبیعی و غیرطبیعی که سیما و منظر کلی شهرها را شکل می دهند، می توان به عوامل فیزیکی دیگر که در شکل گیری منظر شهری تأثیرگذارند پرداخت. این عوامل عبارتند از:

1) خیابان ها

2) ساختمان های مسکونی و خدماتی

3) راسته های تجاری و مجتمع های تجاری

4) فضاهای تفریحی

5) فضاهای سبز عمومی

6) مراکز تجمع( مساجد، حسینیه ها، کتابخانه ها، فرهنگسراها، سینماها، سالن های اجتماع و...)

در تشریح عوامل فوق ابتدا به  بررسی نقش خیابان می پردازیم  . در علم شهرسازی، خیابان ها به عنوان مهم ترین کاربری در هویت بخشی به منظر شهری مطرح می باشند. به طوری که در طرح های توسعه و عمران شهری، بیش ترین تمرکز بر روی شبکه های دسترسی است. به طور کلی عوامل سازنده ی هویت با حافظه ی جمعی شناسایی می شوند. این حافظه مجموعه ای در ضمیر ناخودآگاه  و خودآگاه افراد است. در منظر شهری می توان این کلیت را از طریق اجزاء سازنده ی آن مورد بررسی قرار داد. به تعبیری با مطالعه ی اجزاء سازنده ی یک پدیده می توان به راهکارهای ایجاد آن دست پیدا کرد.

نقش خیابان ها در هویت بخشی به نظام فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی یک شهر از اهمیت ویژه ای برخوردار است. هویت یک محله ابتدا از نقش خیابان اصلی آن محله مشخص می شود. به عنوان مثال در محله ی چهارباغ اصفهان، این خیابان چهارباغ است که با ظرفیت های فرهنگی- تاریخی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی خود هویت اصلی را به آن محله می دهد. جالب توجه این است که در مواردی مشاهده شده که نقش خیابان در هویت بخشی فرهنگی و اجتماعی یک محله بسیار موثر بوده است. از طرف دیگر نقش کالبدی- فیزیکی خیابان ها ( شامل عملکردهای سواره و پیاده، فضاهای سبز، بلوارها، ارتفاع ساختمان ها، معماری نماها، مصالح به کار رفته در نماها و...) در شکل دهی منظر شهری تأثیر  مستقیم دارد.

استقرار کاربری های مختلف در حاشیه ی خیابان ها علاوه بر نمایش سیمای عمومی، هویت یک خیابان و یا یک محله را در ابعاد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مشخص می نماید.

به عنوان مثال، کاربری های فرهنگی- تاریخی ( بناهای تاریخی و با ارزش، مساجد و حسینیه ها، مدارس حوزوی، کتابخانه ها، فرهنگسراها و...)، کاربری های اجتماعی و خدماتی ( واحدهای آموزشی، بهداشتی و درمانی، اداری، سالن های اجتماعات، پارک های تفریحی، فضاهای سبز عمومی و...)، کاربری های اقتصادی ( بانک ها، مجتمع های تجاری، بازارهای سنتی و جدید، راسته های تجاری، بورس های کالا و خدمات و...) نقشی کلیدی در هویت بخشی به یک خیابان دارند.بنابراین می توان این طور نتیجه گرفت  که منظر شهری تحت تأثیر عوامل طبیعی و غیرطبیعی و نیز عوامل فیزیکی( شامل کاربری های مختلف شهری) شکل می گیرد و در صورت ایجاد هماهنگی بین عوامل فوق، می توان شاهد سیما و منظری مناسب و با هویت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بود.

فرهاد محلاتی

کارشناس ارشد معماری 

بخش محیط شهر تبیان

_________________________________________________________________

مطالب مرتبط :

منظر شهری در یک نگاه