پذیرش قطعنامه 598 27 تیر 1367
دفاع مقدس و قطعنامه های شورای امنیت
پذیرش قطعنامه 598 شورای امنیت سازمان ملل از سوی جمهوری اسلامی ایران در 27 تیر ماه 1367، انعكاس ویژه ای در محافل سیاسی و خبری جهان داشت. این هشتمین قطعنامه ای بود كه شورای امنیت از ابتدای تجاوز عراق به ایران، صادر كرده بود.لازم به ذكر است كه پیش از این نیز قطعنامه های متعددی از جانب سازمان ملل برای برقراری صلح بین طرفین ارائه شده بود كه از طرف ایران و عراق پذیرفته نشد .
صدور قطعنامه 598
شورای امنیت ، پس از مشورت های فراوان و با توافقات اصولی به عمل آمده در 29 تیر ماه 1366(20 ژوئیه 1987) در جلسه شماره 2750 خود طرح قطعنامه ای را كه قبلا روی كلمه به كلمه آن توافق شده بود، به اتفاق آرا به تصویب رساند.در تحلیل قطعنامه از نظر صوری و شكلی، اهم نكات قابل توجه عبارتند از:
1- عنوان قطعنامه 598، نظیر قطعنامه های پیشین «وضعیت ما بین ایران و عراق» نیست، بلكه برای اولین بار قطعنامه تحت عنوان «منازعه بین ایران و عراق» صادر شده است.
2- این قطعنامه چه از نظر شكلی و چه از نظر ماهوی «توصیه» نیست.
وضعیت جبهه های جنگ، به صورتی بود كه سبب نگرانی شورا شده بود. به عبارت دیگر، اگر چه قطعنامه 598 حاصل مدت ها مذاكره و مشورت بود، ولی مقطع زمانی صدور آن جالب است. هم احتمال تشدید و هم احتمال گسترش جنگ، موجب نگرانی شورا شده بود. مقصود از تشدید جنگ، نزدیك شدن قوای ایران به بصره و عملیات پی درپی در داخل خاك عراق بود و مراد از گسترش جنگ، نزدیك شدن قوای ایران به مرزهای عراق و كویت بود، همچنین درگیری در خلیج فارس گسترش یافته بود. ایران قطعنامه 598 را نه رد كرد و نه پذیرفت.
این موضع گیری نزدیك به یك سال ادامه داشت. بهترین منطق و دلیلی كه برای اتخاذ این موضع (نه رد و نه قبول) می توان اقامه كرد، این است كه جمهوری اسلامی ایران به دلیل عدم تحقق كامل نظریاتش، قطعنامه را نپذیرفت.
پذیرش كامل قطعنامه از طرف جمهوری اسلامی ایران
در مورد پذیرش كامل قطعنامه 598، امام خمینی (ره) پیام مهمی به ملت ایران فرستادند. در قسمتی از این پیام آمده بود:«و اما در مورد قبول قطعنامه كه حقیقتاً مساله بسیار تلخ و ناگواری برای همه و به ویژه برای من بود، این است كه من تا چند روز قبل، معتقد به همان شیوه دفاع و مواضع اعلام شده در جنگ بودم و مصلحت نظام و كشور و انقلاب را در اجرای آن می دیدم، ولی به واسطه حوادث و عواملی كه از ذكر آن فعلاً خودداری می كنم و به امید خداوند در آینده روشن خواهد شد و با توجه به نظر تمامی كارشناسان سیاسی و نظامی سطح بالای كشور – كه من به تعهد و دلسوزی و صداقت آنان اعتماد دارم – با قبول قطعنامه و آتش بس موافقت نمودم ودر مقطع كنونی آن را به مصلحت انقلاب و نظام می دانم و خدا می داند كه اگر نبود انگیزه ای كه همه ما و عزت و اعتبار ما باید در مسیر مصلحت اسلام و مسلمین قربانی شود، هرگز راضی به این عمل نمی بودم و مرگ و شهادت برایم گواراتر بود.»
سرانجام در تاریخ 17 ژوئیه 1988 (26/4/1367) سفیر و جانشین نماینده دائمی ایران در سازمان ملل متحد، عین مرقومه حضرت آیت الله خامنه ای رئیس جمهور وقت ایران را خطاب به دبیر كل سازمان ملل، برای وی ارسال و درخواست كرد كه به عنوان سند شورای امنیت منتشر گردد.
برقراری آتش بس
پس از پذیرش رسمی قطعنامه 598 از طرف ایران و انجام مذاكرات با دبیركل سازمان ملل متحد، از تاریخ 29 مرداد 1367، (20 اوت 1998) آتش بس میان طرفین برقرار شد. شورای امنیت سازمان ملل متحد در تاریخ 18 مرداد 1367 قطعنامه 619 را تصویب كرد كه به موجب آن، گروه ناظران نظامی ایران و عراق و سازمان ملل متحد (یونیماگ) تشكیل ، و عازم مرزهای ایران وعراق شد. نیروهای یونیماگ حدود 400 نفر از 25 ملیت مختلف بودند كه و در دو كشور مستقر شدند.
آغاز مذاكرات صلح
نخستین دور مذاكرات صلح بین ایران و عراق، با نظارت سازمان ملل متحد، در سوم شهریور 1367، به طور رسمی در ژنو آغاز شد. در این مذاكرات دولت عراق دو پیش شرط را مطرح كرد:1- لایروبی اروند رود
2- آزادی كشتیرانی در خلیج فارس
ایران اعلام نمود كه نه پیش شرطی دارد و نه پیش شرطی را از طرف مقابل می پذیرد. عراق با در اختیار داشتن بخشی از خاك ایران، تصور می كرد كه می تواند برای گرفتن امتیاز. ایران را تحت فشار قرار دهد. از طرف دیگر، طرح آزادی كشتیرانی در خلیج فارس، مطابق با درخواست دولت های غربی بود و به همین جهت از عراق حمایت می كردند.
به علت پافشاری عراق در مورد درخواست هایش و عدم پذیرش آن از طرف ایران، پیشرفتی در مذاكرات صورت نگرفت.
ایران در سال 1368، برای شكستن بن بست مذاكرات، پیشنهاد عقب نشینی هم زمان نیروها و مبادله اسرا را مطرح كرد، اما عراق بار دیگر پیشنهاد عقب نشینی نیروها را به مرزهای بین المللی، موكول به حل مساله اروند رود كرد و اعلام داشت:
تا زمانی كه ایران حق حاكمیت عراق بر اروند را نپذیرد، عقب نشینی انجام نخواهد شد.
پذیرش مجدد قرارداد 1975 الجزایر
سرانجام 12 روز بعد از اشغال كویت، یعنی در 24 مرداد 1369، (14 اوت 1990) رادیو بغداد، نامه رئیس جمهوری عراق مبنی بر پذیرش عهدنامه 1975 را قرائت كرد. در این نامه، خطاب به رئیس جمهور ایران آمده بود:«با این تصمیم ِ ما، دیگر همه چیز روشن شده و به این ترتیب همه آنچه را كه می خواستید و بر آن تكیه می كردید، تحقق می یابد و دیگر اقدامی جز مبادله اسرا باقی نمی ماند.»
به دنبال اقدام یاد شده، عقب نشینی نیروهای عراقی از خاك ایران، به مرزهای بین المللی ظرف 5 روز انجام شد. در این زمان، عراق 2363 كیلومتر مربع از اراضی ایران را در اشغال خود داشت. شهرهای مهران، قصرشیرین، خسروی، نفت شهر، سومار، مناطق باویسی، موسیان، كوشك ، شلمچه، ارتفاعات كله قندی، كنجان چم، ارتفاعات قلاویزان، طلائیه، فكه و شرهانی از جمله شهرها و مناطق تحت اشغال نیروهای عراقی بود. با این حال، عراقی ها برخی از مناطق را همچنان در اشغال خود نگاه داشتند. وسعت این مناطق حدود 600 كیلومتر مربع بود و عراق مدعی بود كه : به موجب قرارداد1975 الجزایر، ایران باید مناطق میمك، زین القدس و سیف سعد را به عراق واگذار كند و شاه از واگذاری این مناطق به عراق خود داری كرده بود.
یكی از بهانه های عراق برای لغو عهد نامه 1975 و تجاوز به ایران در سپتامبر 1980، همین مساله بود.
این مناطق در ابتدای جنگ به اشغال نیروهای عراقی در آمد. وسعت این مناطق ، به گفته عراقی ها حدود 300 كیلومتر مربع است. در حالی كه دو برابر این رقم می باشد. به دنبال اعلام عقب نشینی عراق، هیأتی تحت عنوان «هیأت نظارت بر عقب نشینی و نصب علائم مرزی» تشكیل شد. وظیفه این هیأت ، نظارت بر عقب نشینی، پاكسازی میادین مین، تعیین محل و نصب میله های مرزی جدید بر اساس عهدنامه 1975 بود. به موجب عهدنامه مذكور ، 750 میله مرزی در طول 1250 كیلومتر مرزهای دو كشور نصب شده بود. در طول جنگ حدود 450 میله مرزی جابه جا و یا تخریب شد و فقط 250 میله مرزی سالم برجا ماند. مختصات این میله ها را ضمیمه پروتكل مربوط به علامت گذاری مجدد مرز زمینی بین ایران و عراق 1975، آورده شده است. به همین جهت بر اساس اسناد مذكور و نقشه های موجود، محل نصب این میله ها مشخص می باشد.
