هرکس به این آیه عمل کند ایمانش كامل است
بنا به آنچه در تفاسیر آمده آیه 177 از سوره مبارکه بقره جامع ترین آیه قرآن کریم است. به گونه ای که در این آیه انواع صفات فرد مومن اعم از فردی، اجتماعی، اقتصادی و غیره بیان شده است.
متن آیه:
«لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساكِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّائِلِینَ وَ فِی الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِكَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ.»
«نیكى (تنها) این نیست كه (به هنگام نماز) روى خود را به سوى مشرق یا مغرب بگردانید، بلكه نیكوكار كسى است كه به خدا و روز قیامت و فرشتگان و كتاب آسمانى و پیامبران ایمان آورده و مال (خود) را با علاقهاى كه به آن دارد به خویشاوندان و یتیمان و بیچارگان و در راه ماندگان و سائلان و در (راه آزادى) بردگان بدهد، و نماز را برپاى دارد و زكات را بپردازد، و آنان كه چون پیمان بندند، به عهد خود وفا كنند و آنان كه در (برابر) سختىها، محرومیّتها، بیمارىها و در میدان جنگ، استقامت به خرج مىدهند، اینها كسانى هستند كه راست گفتند(و گفتار و رفتار و اعتقادشان هماهنگ است) و اینان همان پرهیزكارانند.»
هرچند در این آیه نکات بسیار زیادی وجود دارد لکن در زیر به سه نکته کوتاه از آن اشاره می شود:
چرا این آیه را جامع ترین آیه قرآن نامیده اند؟
زیرا مهمترین اصول اعتقادى، عملى و اخلاقى در آن مطرح شده و برای فرد مومن و علاقمند به دین، عمل به همین آیه کافی است تا او را به بهشت رهنمون سازد.
اهمیت آن به قدری است که در تفسیر المیزان از رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله نقل شده كه فرمودند:
«هركس به این آیه عمل كند، ایمانش كامل است.»
** 15 خصلت و خوی پسندیده و مورد نظر اسلام در این آیه و در سه بخش ایمان، عمل و اخلاق بیان شده است:
ایمان به:
- خدا
- فرشتگان
- انبیاء
- قیامت
- و كتب آسمانى
عمل به:
- مسائل عبادى که برای نمونه به نماز اشاره شده است.
- مسائل اقتصادى مانند زکات.
- مسائل اجتماعى مانند آزاد نمودن بردگان.
- نظامى مانند صبر در جبهه و جنگ.
- روحى و روانى مانند صبر در برابر مشكلات.
اخلاقی:
- وفاى به عهد
- ترحم به فقرا
- دل کندن از مادیات
در این مقاله بر آن هستیم که پیرامون این قسمت یعنی نکات اخلاقی این آیه صحبت کنیم.
وفای به عهد
وابستگان به مكتب الهى، وقتى به كسى وعده مىدهند، وعده و امضای خود را محترم مىدانند. در میان روایاتى كه در باب وفاى به عهد رسیده [كافی، ج2، ص290.]، یكى از آنها خیلى مهم است.
در این روایت، پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم مىفرماید: «مَنْ كانَ یُۆْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ، فَلْیَفِ إِذَا وَعَد»[ كلینی، كافی، ج2، ص364]: هر مسلمانى كه خدا را مىشناسد، و به روز قیامت ایمان دارد، اگر وعده‌ای مىدهد، باید به وعدة خود عمل كند.
از آن جا كه شرط اجراى قانون، داشتن ضمانت اجرا است، در این روایت حضرت به ضمانت اجرا اهمیت داده و از همان نخست می‌گوید: «مَنْ كانَ یُۆْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ»؛ یعنى اگر كسى به وعده عمل نكند، ایمان به خدا و روز جزا ندارد. وقتى كه او به وعدة خود عمل نكرد، معلوم مىشود كه وعده‌اش ضامن اجرا نداشته است.
البته، نباید تلاش كنیم قوانین دینى را با زور و ترس عملی كنیم و برای این كار به ضمانت بیرونی متوسّل شویم؛ بلكه باید قانون خدا ضامن اجراى درونى داشته باشد وگرنه برای اجرای قانون خدا نسبت به كسى كه به خدا و روز قیامت ایمان نداشته باشد، تنها وجود ترس و زور كافی نیست و با به كار‌گیری چنین ابزار‌هایی ، او قوانین دینی را اجرا نخواهد كرد؛ چون برایش دیگر حلال و حرام مهم نیست.
واقعاً در این جا باید تمام گنهكاران تشخیص بدهند كه چقدر از خدا دور هستند؛ كسانى كه مىدانند چه چیز حرام است و در همان حال دارند مرتكب آن حرام و گناه مىشوند؛ مىدانند چه چیزى واجب است، اما به آن عمل نمىكنند؛ یعنى قانون خدا نسبت به آنان ضامن اجرا ندارد؛ چون ایمان ندارند؛ مسلمان هستند، ولى تنها مسلمان اسمی‌اند. آنها هر چند تا لحظة مردن، چنین مسلمانی هستند، ولى برای این كه بدانید كه بعد از آن، وضعیت آنان چگونه مىشود، باید به قرآن مراجعه كنید تا ببینید وضعیت آنها چگونه مىشود.
در روایتی حضرت علی علیه‌السلام فرمود: همانا عهد و پیمان‌ها گردن بندهایی در گردن‌ها هستند تا روز قیامت. کسی که آن را به پا دارد، خداوند او را به (هدفش) می‌رساند و کسی که آن را بشکند خداوند او را به خودش وا می‌گذارد.
دل كندن از مادّیات
«آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ» (و مال (خود) را با علاقهاى كه به آن دارد به خویشاوندان و یتیمان و... بدهد)برای این قسمت سه نوع معنا ذکر کرده اند:
الف: یعنی مالش را که دوست دارد به دیگران بدهد.
ب: معنای دوم این است که مالش را بدهد چون خدا را دوست دارد.
ج: و معنای سوم هم اینکه مالش را بدهد برای علاقهاى كه به فقیر دارد.
شاید بشود گفت که معنای نخست به ظاهر آیه نزدیک تر است خصوصاً با توجه به آیه 92 آل عمران:
«به حقیقت نیکی نمی رسید مگر از آنچه دوست دارید انفاق کنید.»
در حقیقت می توان گفت که این نکته در بیان همین مسأله است که دل کندن از مادیات و آن را در راه خدا خرج کردن از صفات مۆمن است.
ترحّم به فقرا
در روایتی از امام علی علیه السلام است که حضرت وابستگان به ایشان و اهل سعادت را این گونه معرفی می کنند :
وابستگان ما هیچگاه نمىتوانند ضعیفی را ببینند و بعد با بىتعهّدی و بىمسئولیتی، از او عبور كنند؛ بلكه وابستگان ما، چنان دل‌هایى دارند كه وقتى كه ضعیفی را مىبینند، دل‌هایشان آنها را متوقف مىكند تا شكستگى آن ضعیف جبران و ترمیم گردد و بعد بتوانند از او رد بشوند؛[منتخبی از روایاتی كه در كتاب غررالحكم، ص450، الفصل الثانی عشر فی الترحم، آمده است:رحمة الضعفاء تستنزل الرحمة؛ عجبت لمن یرجو رحمة من فوقه كیف لا یرحم من دونه.]چون هنوز رحیم بودنشان به عنوان شعاع رحمت الهى، در آنها زنده است.[ اشاره به قسمتی از آیة بیست و نهم سورة فتح: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُم.»]
نکته: رحم و گذشت از دیگران را فراموش نکنیم
لطف و مرحمت و گذشت از خطای انسان ها از توصیه هایی است که رسول اکرم (صلی الله و علیه وآله) و ائمه اطهار همواره داشته اند.
پیامبر اکرم فرمود: کسی که ترحم نکند بر دیگران- رحمت در رفتار و گفتار خود- دیگران هم نسبت به او رحمت نخواهند داشت.
مراد از این جمله تعاملات اجتماعی است. در تعاملات اجتماعی یک وقت است که قاعده رحمت بین مردم برقرار است...یک وقت هم نسبت به یکدیگر ترحم نمی کنند؛ هرکدامی در هر جایی که دستشان برسد سخت گیری می کنند. این عمومیت پیدا می کند.
پیامبر اکرم فرمود: کسی که ترحم نکند بر دیگران- رحمت در رفتار و گفتار خود- دیگران هم نسبت به او رحمت نخواهند داشت
اگر می خواهید در فضایی زندگی کنید که فضای رحمت و ملاطفت باشد، سهم خودتان را در ایجاد این فضا فراموش نکنید. نمی شود انسان همیشه از دیگران انتظار لطف و مرحمت و ملاطفت داشته باشد اما خود او در تعاملات با دیگران این را رعایت نکند.
در روایتی از رسول گرامی اسلام داریم که می فرمایند: «مَن لا یَرحَم لا یُرحَم» یعنی کسی که رحم نکند، مورد ترحم قرار نخواهد گرفت.
بنابر این روایت کسی که نسبت به دیگران در رفتار و گفتار و عمل خود نسبت به آنها رحمت و مودت نداشته باشد، دیگران هم نسبت به او رحم نخواهند داشت. این یک تعامل اجتماعی است.
در روابط اجتماعی گاه قاعده و قانون رحمت بین مردم برقرار است چنانچه همه ی مردم با یکدیگر با رحمت برخورد می کنند؛ خطاهای یکدیگر را می بخشند و به قول امروزی ها مچ گیری نمی کنند و به دنبال اذیت کردن و گیر دادن به همدیگر نیستند. در نتیجه این رفتارها فضای جامعه فضای ترحّم می شود.
اما یک وقت است که افراد در تعاملات خود با یکدیگر ترحم ندارند، هر کدام در هر جایی که از دستشان بر بیاید و ممکن می‌باشد به یکدیگر سخت می گیرند و این رفتار عمومیّت پیدا کرده و در نتیجه جامعه از نعمت ترحّم محروم می شود.
باید بدانیم که لطف و رحمت یک رفتار و تعامل دوسویه است و افراد نمی توانند فقط از دیگران درخواست رحمت داشته باشند؛ وقتی شما اهل ترحم به دیگران نیستید، باید بدانید که خود شما نیز از رحمت دیگران محروم خواهید بود.
انشالله که این نکات را سرلوحه سبک زندگی خود قرار دهیم.
فرآوری: زهرا اجلال
بخش قرآن تبیان
منابع:
سایت عرفان
سایت پرسمان
تراز نیوز
