تبیان، دستیار زندگی
ورود صنعت چاپ، خصوصا چاپ سنگی، تحولی عمیق و اساسی در هنر کتابت ایران ایجاد کرد. تکنیک خاص لیتوگرافی و قابلیت های ویژه آن، دریچه ای نوین را پیش روی هنرمند ایرانی گشود.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

چاپ سنگی در ایران


ورود صنعت چاپ، خصوصا چاپ سنگی، تحولی عمیق و اساسی در هنر کتابت ایران ایجاد کرد. تکنیک خاص لیتوگرافی و قابلیت های ویژه آن، دریچه ای نوین را پیش روی هنرمند ایرانی گشود.

چاپ سنگی در ایران

آخرین کتابی که در ایران با دست نوشته شد هزار و یک شب بود که به وسیله صنیع الملک مصور گردید. پس از آن چاپ وارد ایران شد.

به استناد مدارک موجود ، 5قرن قبل از میلاد و در دوران هخامنشیان، نوعی چاپ در ایران وجود داشته است که از طریق مهرهای چوبی انجام می شد. .(نوری،بی تا: 299-300)

در دوران پس از اسلام، مدارک مختلف ،گواهی می دهند که ایرانیان در قرن هفتم هجری ، برابر با سیزدهم میلادی، یعنی زمان "غازان خان" ، پول کاغذی داشته اند و این شاید قدیمی ترین نمونه ی نوعی چاپ به معنی کاربردی و حرفه ای و تکثیر انبوه باشد.

دو قرن پس از آن، صنعت چاپ در اروپا به صورتی جدید و کامل تر اختراع می شود و نخستین بار، تاثیر این اختراع جدید در ایران در سال 1016 هـ.ق برابر با 1607 م. نمایان شد که روحانیان مسیحی 1 در اصفهان چاپخانه تاسیس می کنند. اما از نسخه های چاپ شده در این چاپخانه ، چیزی باقی نمانده و اطلاع درست و دقیقی هم از چگونگی کار این چاپخانه در دست نیست.

از نقل قول ها و نوشته های دال بر تاریخچه ی صنعت چاپ در ایران، چنین بر می آید که در آغاز ، چندان استقبالی از این صنعت نشده و پس از سال ها، "عباس میرزا" پسر فتحعلیشاه، که حاکم آذربایجان بوده است، نخستین چاپخانه را در حدود سال 1227هـ.ق در تبریز دایر می کند که دارای حروف متحرک سربی بوده است.

چاپ سنگی در ایران

نخستین کتابی که در این چاپخانه به چاپ می رسد، کتابی به نام "فتح نامه" با موضوع نبردهای فتحعلی شاه بود. سال بعد "میرزا صالح شیرازی" دومین چاپخانه سربی را در تبریز تاسیس می کند. (افشار مهاجر،1384: ص 70)

کتاب مختارنامه نیز از نخستین کتبی بود که با تکنیک چاپ سنگی چاپ و انتشار یافت.(نوری،بی تا: 299-300)

چاپ سنگی یا "لیتوگرافی" 2 نیز در ایران نخست در تبریز راه اندازی شد و در سال 1250هـ.ق به چاپ و انتشار قران پرداختند. پس از حدود ده سال ، در تهران نیز چاپ سنگی دایر شد و این شیوه تکثیر برخلاف چاپ سربی که نخست با استقبال مواجه نشد، خیلی سریع به محبوبیت می رسد ، زیرا حاصل آن به نسخ خطی بسیار نزدیک بوده است و بیشتر از پنجاه سال ، همه کارهای چاپی در ایران به این شیوه انجام می شد و در این فاصله ی زمانی ، تقریبا چاپ سربی منسوخ می گردد.

چاپ سنگی، کتاب را که تا قبل از آن ویژه دربار و اشراف و روحانیان بود، به میان مردم برد و به همین جهت ، تصویرسازی کتاب های چاپی نیز حال و هوای هنر مردمی داشت. (افشار مهاجر،1384: 71)

نوشیندخت نفیسی ، کتاب های چاپ سنگی را از نظر موضوعی به چند گروه تقسیم کرده است:

1- ماجراهای قهرمانی خیالی:مانند زریر و خزای، چاپ 1266هـ.ق و خسرو دیوزاد چاپ 1273هـ.ق و داستان های رستم چاپ 1273هـ.ق

2- داستان های اخلاقی: مانند زاهد و لوطی، چاپ 1275هـ.ق

3- داستان های فکاهی : مانند جولاء و نجار، چاپ 1275هـ.ق

4- داستان های عاشقانه: مانند ورقه و گلشاهچاپ 1282هـ.ق

5- داستان های حیوانات: مانند موش و گربه چاپ 1298هـ.ق و حکایت روباه چاپ 1301هـ.ق و گرگ و روباه بدون تاریخ چاپ

(نفیسی ، 1348: ص61)

در تصویرسازی این کتابها، نوعی بدویت نهفته است که ارتباط آنها را با توده ی مردم بیشتر می کند و اندام ها به شکل طبیعی نزدیک ترند و ملاحت ویژه ای در تمام تصاویر به چشم می خورد.

لیلی و مجنون نخستین کتابی بود که به صورت سنگی چاپ و مصور گردید. بدین ترتیب چاپ کتب تا اوایل قرن چهاردهم ادامه داشت. از دیگر نمونه های کتب سنگی می توان کتاب "حمله حیدری" را نام برد که شرح جنگ های حضرت علی (ع) است و دارای تعداد زیادی تصاویر مذهبی است. (نوری،بی تا: 300)

در تصویرسازی این کتابها، نوعی بدویت نهفته است که ارتباط آنها را با توده ی مردم بیشتر می کند و اندام ها به شکل طبیعی نزدیک ترند و ملاحت ویژه ای در تمام تصاویر به چشم می خورد.

تصویرگر هرگونه قرارداد فنی و منطقی را به میل خود تغییر می دهد، و حتی گاه برای تاکید بیشتر بر منظور خویش و برای جانبداری از شخصیت مورد علاقه خود، طنز خاصی را به کار می گیرد و شکلی یا موضوعی را در اندازه ای غیرطبیعی به تصویر در می آورد.

فضای حاکم بر تصویرسازی این کتاب ها ، کاملا ایرانی است و تاثیرپذیری از غرب را به ندرت در بعضی عناصر معماری مانند شکل ستون یا پلکان مشاهده می کنیم. این موارد بسیار اندک هستند.

چاپ سنگی در ایران

در این کتاب ها ، تزئینات کتاب که با شکل های گیاهی طراحی شده اند ، در موارد گوناگونی مانند صفحه عنوان، شروع فصل ها ، حاشیه صفحات ، پایان فصل ها، به چشم می خورند و هماهنگی چشمگیری با تصویرسازی های درون کتاب دارند. به گونه ای که خواننده کتاب چاپ سنگی ، هماهنگی زیادی بین تمام عناصر بصری کتاب ، مانند نقش روی جلد ، داخل صفحات، تصویرسازی، شکل و طراحی حروف متن و عناوین حس می کند و یک مجموعه همانگ را از نظر بصری مشاهده می کند.

ارزشمندتر آنکه این کل هماهنگ با سایر هنرهای معاصر خود، مانند معماری، موسیقی، صنایع دستی و حتی شعر و ادبیات نیز همخوانی اعجاب آمیزی دارد.

با ورود صنعت چاپ به ایران، دو واقعه مهم به وقوع می پیوندند: نشر روزنامه و رواج ترجمه کتاب های اروپایی (افشار مهاجر،1384: صص 71-72)

پی نوشت:

1- گروه مبلغ مسیحی به نام "کارملی" (Carmelites)  که در اصفهان کلیسا و مرکز تبلیغات داشته اند.

2- در این اسلوب هیچ گونه برآمدگی یا گودی در سطح لوح ایجاد نمی شود. در واقع اساس لیوتگرافی بر عدم اختلاط آب با روغن مبتنی است.

سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان


منابع"

افشارمهاجر، کامران(1384) هنرمند ایرانی و مدرنیسم، تهران، دانشگاه هنر

نفیسی ، نوشیندخت(1348) نقش های عامیانه ایران مجله هنر و مردم، شماره89

نوری، نظام الدین(بی تا) مجموعه دروس کارشناسی ارشد، فصل کتابت و کتاب آرایی، انتشارات زهره

مطالب مرتبط:

تصویرگر روزنامه شرف که بود؟

سیر تحول کتاب آرایی جهان

کهن ترین نسخ چاپی در چین