سرسختی و دشمنی با کدام کفّار؟!

ضرورت مرزبندی و بازشناسی حوزه مدارا و گذشت، از محدوده سازش و مجامله کاری، و تساهل و تسامحِ ناروا، بر کسی پوشیده نیست، چه این که «نرمش و بخشش» با تمام امتیازات و محاسنش، گاه نامطلوب و حتی زیان بخش است.

در اندیشه اسلامی، رابطه خداوند با موجودات بر اساس رحمت (1) و محبت و بر بنیان ربوبیت (2) استوار گشته و ارتباط افراد جامعه با یکدیگر بر پیوند ناگسستنی (اُخوّت) (3) بنا نهاده شده است؛ پیوندی که تقویت و تحکیم آن، رابطه مستقیمی با گسترش و نهادینه شدن فرهنگ «مدارا و گذشت» که میوه شیرین آن، صلح، صمیمیت و وحدت دارد.

یکی از مباحث اساسی، مرزبندی و حوزه شناسی مدارا و آسان گیری از یک سو، و تفاوت خشونت ناروا با صلابت و سخت گیری از سوی دیگر است، عدم تمایز میان محدوده هر یک، ارزش گذاری آنها را دشوار یا نادرست می سازد. (4)

بی تردید مدارا و عفو از ارزش های والای انسانی و دینی و مورد تأکید اسلام است ولی مداهنه (5) و سازشکاری از نظر عقل و شرع کاری ناپسند است، همان گونه که خشونت ظالمانه از دید عقل و شرع، محکوم، و صلابت و قاطعیت مورد ستایش است. ولی چگونه می توان محدوده آنها را تشخیص داد؟

از تحلیل و جمع بندیِ نصوص دینی و تأمل در سیره پیامبران و امامان می توان به این نتیجه رسید که محدود تسامح و عفو و مدارا، در امور شخصی و حوزه شدت عمل و قاطعیت، درباره مسائل مربوط به اصول و ارزش های دینی و دفاع از حق و عدالت است. درشتی و تندی در مورد اول، کاری ناپسند و غیر اخلاقی است و تسامح و انعطاف در مورد دوم، عین مداهنه و سازشکاری؛ در سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفته اند: «رسول خدا هیچ گاه برای شخص خود از کسی انتقام نگرفت، اما اگر حرمتهای الهی شکسته می شد، برای خدا انتقام می گرفت. (6)

حفظ اصول و ارزشها

نرمی و مدارا، ابزاری است برای ارائه بهتر حق، نه زیر پا نهادن بخشی از حقیقت. آن گاه که برای رضایت خلق و یا رسیدن به منافع شخصی و به بهانه مدارا، بخشی از حقیقت زیر پا نهاده شود دیگر ارزش نیست، جلوه ای از نفاق و تظاهر، مداهنه و چاپلوسی است.

در شأن نزول سوره کافرون آمده است که جمعی از سران مشرک نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمده، گفتند: یک سال تو خدایان ما را عبادت کن و سال دیگر ما خدای تو را... و یا دست کم بعضی از خدایان ما را لمس کن و از آنها تبرک بجوی تا ما هم تو را تصدیق کنیم... این جا بود که سوره کافرون نازل شد و هرگونه سازشکاری در اصول دینی را منتفی دانست. (7)

حکومت علوی، تا زمانی که مخالفان و منافقان، اقدامی در جهت براندازی آن حکومت انجام نداده بودند با آنها مدارا نمود. ولی آن گاه که در صدد اقدام عملی برآمدند، به شدت با آنان برخورد کرد

بدین سان قرآن کریم هشدار می دهد که حوزه اصول و ارزشها، هیچ گونه تسامح و سازشی را برنمی تابد و هرگونه پیشنهاد سازش و معامله بر سر اصول (8) را مردود دانسته و می فرماید: (فَلاَ تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ) (9)

مۆید این مطلب، روایاتی است که هرگونه بی تفاوتی در برابر اهل معصیت و ترک امر به معروف و نهی از منکر را نوعی مداهنه دانسته و آن را سخت مورد نکوهش قرار داده است. امام باقر علیه السلام می فرمایند: خداوند متعال به حضرت شعیب علیه السلام وحی نمود که من صد هزار نفر از قوم تو را عذاب می کنم؛ چهل هزار نفر از بدکاران و شصت هزار نفر از خوبان. شعیب عرض کرد: پروردگارا! بدکاران به خاطر بدی خود عذاب می شوند، ولی خوبان چرا؟ خداوند وحی نمود: آنان با اهل معصیت مداهنه نمودند و به خاطر خشم من، خشم نگرفتند. (10)

به طور کلی، یکی از تفاوتهای اساسی بین عفو مدارات اسلامی با تساهل و تسامح غربی در همین نکته است؛ منادیان تولرانس معتقدند که اصول و ارزشهای انسانی و دینی را بایستی به مسلخ تساهل و تسامح برد، بلکه اساساً چیزی به عنوان «حقیقت و ارزش» وجود ندارد تا پافشاری بر آن، به قیمت از دست دادن تسامح، و رویکرد به خشونت باشد! (11)

مقابله با دشمنان

عبارت قرآنی (مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ) (12) محدوده شدّت و خشونت، و نیز عفو و محبت را مشخص می کند؛ مۆمنان کانونی از عواطف و محبت نسبت به دوستان و هم کیشان هستند و آتشی سخت و سوزان و سدّی محکم در برابر دشمنان. (13)

البته مراد از «الکفّار» در این عبارت، کفّاری اند که سرجنگ و عناد و توطئه دارند و گرنه صرف کفر عقیدتی موجب شدت و سرسختی با آنان نمی شود چرا که قرآن کریم، بر ایجاد پیوند محبت آمیز با غیرمسلمانانی که سرجنگ ندارند، تصریح دارد. (14)

قرآن کریم هشدار می دهد که حوزه اصول و ارزشها، هیچ گونه تسامح و سازشی را برنمی تابد و هرگونه پیشنهاد سازش و معامله بر سر اصول را مردود دانسته و می فرماید: (فَلاَ تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ)

برخورد با توطئه گران منافق

گاهی در جامعه افراد و جریاناتی، نقشه براندازی حکومت اسلامی را در سر می پرورند و دست به اقدامات عملی می زنند و یا با اشاعه سخنان نادرست و پخش شایعات در جامعه، ایجاد اضطراب و تزلزل می کنند. در این مورد قرآن کریم دستور می دهد که در صورت ادامه این شیوه، برخوردی سخت و به دور از تسامح صورت گیرد: اگر منافقان و کسانی که در قلبشان بیماری است و نیز کسانی که اخبار دروغ در مدینه پخش می کنند دست از کارشان برندارند ما تو را بر ضد آنان می شورانیم و بر آنها مسلّط می کنیم. سپس جز مدت کوتاهی نمی توانند در کنار تو در این شهر بمانند، هر کجا یافت شوند گرفته شده و به قتل خواهند رسید. (15)

شیوه برخورد علی علیه السلام با خوارج قابل تأمل و درس آموز است. حکومت علوی، تا زمانی که مخالفان و منافقان، اقدامی در جهت براندازی آن حکومت انجام نداده بودند با آنها مدارا نمود. ولی آن گاه که در صدد اقدام عملی برآمدند، به شدت با آنان برخورد کرد. (16)

پی نوشت ها:

1- نک: انعام (6)، آیه 12؛ غافر (40)، آیه 7.

2- در قرآن کریم، از صف ربوبیت الهی حدود 970 بار، و بیش از صفات دیگر الهی، یاد شده است.

3- نک: حجرات (49)، آیه 10.

4- ابهام در معانی الفاظ و عدم شفافیت مقصود گوینده، منازعات طولانی و بی حاصلی را در پی خواهد داشت. در سالهای اخیر، مباحث فراوانی در مقوله خشونت و تسامح، و حسن و قبح آن در سطح جامعه و به ویژه مطبوعات مطرح شده که متأسفانه غالب آنها معلول همین واقعیت است. (نک: اصغر افتخاری، «خشونت شناسی»، کتاب نقد، بهار و تابستان 79، شماره 15-14.)

5- دُهن، در اصل به معنای نرمی و سهولت است و به همین مناسبت روغن را دهن گویند، و ادهان و مداهنه به معنای نرمش و سازش است. (نک: ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج 2، ص 308)، این واژه به طور معمول، در مورد سازشکاری منافقانه و مذموم به کار می رود، به گونه ای که برای رسیدن به منافع شخصی، بخشی از حق و حقیقت، مورد معامله قرار گیرد. نک: فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج 6، ص 250؛ فضل بن طبرسی، مجمع البیان، ج 10، ص 501، دارالمعرفه، اول، بیروت، 1456 ه.ق.

6- علی المتقی بن حسام الدین هندی، کنزالعمال، ج 7، ص 221

7- فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 10، ص 840.

8- محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج 18، ص 231

9- قلم (68)، آیه ها 8 و 9: «از تکذیب کنندگان اطاعت مکن، آنها دوست دارند نرمش نشان دهی تا آنها نیز نرمش نشان دهند».

10- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، ج 5، ص 56،

11- علی اکبر نوایی، «سماحت و سهولت یا تسامح و تساهل اسلامی»، اندیشه حوزه، صص 1379، 174-172، شماره 24.

12- فتح (48)، بخشی از آیه 29: «محمد صلی الله علیه و آله فرستاده خداست؛ و کسانی که با او هستند در برابر کفار، سرسخت و شدید، و در میان خود مهربانند».

13- قرآن کریم تصریح می کند که این شدت و خشونت، چنان آشکار باشد که دشمنان آن را به نیکی احساس نمایند. نک: توبه (9)، آیه های 73 و 123؛ تحریم (66)، آیه 9.

14- نک: ممتحنه (60)، آیه 8.

15- احزاب (33)، آیه های 61-60.

16- نک: محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 4، صص 36 و 53، اعلمی، بیروت؛ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 33، صص 406-343.

فرآوری: زهرا اجلال
بخش قرآن تبیان

منبع: مجموعه مقالات قرآن و جامعه شناسی ؛ حوزه