هنر مردمی پرده خوانی

پرده خوانی و نقالی که دوگونه مشابه از هنرهای مردمی اند، به احتمال زیاد ریشه واحد دارند و به گذشته های دور بر می گردند.

نقالی یا داستان گویی نمایشی، نمایش تک نفره ای است که در آن نقال یک داستان حماسی را به شیوه خاص خود تعریف می کند و با استفاده از یک چوب دست و حرکات دست و پا و تغییر صدا احساسات تماشاچیانش را بر می انگیزد.

برمبنای تاریخ، نقالی را می توان به دو دوره پیش از اسلام و بعد از آن تقسیم کرد. از نخستین موارد مکتوب اشاره به نقالی، منسوب به گزنفون، تاریخ نگار یونانی سده پنجم پیش از میلاد است که از رواج تصنیف خوانی و قصه گویی در ایران دوره هخامنشیان می نویسد.

پرده خوانی که با نام های پرده داری، پرده برداری و شمایل گردانی نیز معروف است، نوعی نقالی همراه با تصویر است. یعنی گوینده حین تعریف داستان صحنه هایی از آن را هم که به شیوه خاصی ترسیم شده اند، نمایش می دهد.

پرده ‌خوانی هنری از هنرهای نمایشی عامه که به نقل واقعه ‌های مذهبی به ویژه واقعه عاشورا از روی تصاویر نقاشی شده روی پرده اختصاص دارد، در پرده ‌خوانی،  نقالی که پرده ‌خوان  نامیده می ‌شود با بیانی رسا و آهنگین داستان واقعه‌ های مجالس پرده را شرح می ‌دهد.

پرده ‌خوانی از جمله هنرهای معرکه ‌گیری و ترکیبی از فنون قصه ‌گویی و نقالی است، پرده ‌خوانی را شمایل ‌گردانی، پرده ‌داری و پرده ‌گردانی نیز می ‌گویند. «صورت‌ خوانی» را بخشی از پرده ‌خوانی و یا با پرده‌ خوانی یکی دانسته ‌اند.

از مشهورترین پرده ‌های مذهبی، پرده‌ های درویشی است که معمولا از جنس کرباس و همچون طومار است که در حدود سه یا چهار متر طول و یک‌ و نیم تا دو متر عرض دارد.

چهره اولیاء و معصومان به ویژه حضرت ابوالفضل (ع)، حضرت امام حسین (ع) و علی‌ اکبر، زیبا و متناسب و اندامشان بزرگتر از دیگران است و اغلب در مرکز پرده قرار دارد و چهره اشقیاء به ویژه  «مارد ابن سُدیف» بزرگ، زشت، خشن، ستیزه ‌جو و بی‌ شرم است.

روی این پرده ها که پرده‌ های نقل خوانده می ‌شوند، مجالسی از وقایع زندگانی پیامبر(ص) و برخی غزوات ایشان و حضرت علی (ع)، حوادث زندگانی ائمه و وقایع کربلا، صحنه‌ های از بهشت و جهنم و برخی واقعه ‌های برگرفته از قصص، احادیث و باورهای عامه درباره روز قیامت و کیفر و پاداش گناهکاران و مۆمنان به تصویر درآمده ‌اند.

در کنار این تصاویر نقشهای هم به منظور تنبّه و آگاهی شنوندگان و تماشاگران از معجزات و کرامات ائمه مانند داستان جوانمرد قصاب و عاق والدین نقاشی شده است، تصاویر مجالس فشرده و در کنار یکدیگر قرار دارند و از نظر موضوع کم‌ و بیش به یکدیگر مرتبط ‌اند وهر پرده شامل مجالس متعددی است که برخی از آنها 72 مجلس اصلی و فرعی دارند که نمودار 72 تن یاران امام حسین (ع) در کربلاست.

هنر پرده خوانی برپایه روایت های افسانه ‌ای و تاریخی برگرفته از کلام نقالان مذهبی، مداحان و تعزیه ‌خوانان، بهره ‌گیری از تخیل و احساس هنری تصویر‌گران آنها و باورهای عامه شکل گرفت و برخی از پژوهشگران درخشندگی این هنر را تا حدی متاثر از هنر نقاشان اروپایی در سده‌ های شانزدهم، هفدهم و هجدهم میلادی می ‌دانند.

ارتباط پرده‌ خوانی و تعزیه‌ خوانی و تاثیر متقابل آنها که هر دو از هنرهای دینی یا قدسی است، بدیهی به نظر می ‌رسد. برخی پرده ‌خوانی و شمایل ‌خوانی را هنری مرکب از هنر تجسمی نقاشی و هنر کلامی نقالی و مرتبط با روضه ‌خوانی و تعزیه ‌خوانی و برخی دیگر آن را مقدم بر تعزیه‌ و در شکوفایی آن موثر می ‌دانند.

پرده‌ خوانی در عصر صفوی با رونق گرفتن نقاشی های پرده، متداول شد اما از سالها قبل از آن مردم در ماههای عزاداری، صحنه‌ های از زندگانی شهدا را که بر روی تابلوهای بزرگی به تصویر درآمده بود به مراسم عزاداری سیدالشهدا (ع) می‌ بردند.

در عصر قاجار پرده‌ خوانی رونق بیشتری یافت و پرده‌ خوانی و شمایل‌ گردانی به مجموعه آئینهای مراسم سوگواری افزوده شد و در مکانهای متبرکی مانند امامزادهها و زیارتگاهها برپا می ‌شد، رفته ‌رفته در تمام ایام سال پرده ‌خوانان در محل تجمع و گذر مردم مانند میدانها، چارسوها و سرگذرها پرده می‌ گشودند و پرده ‌خوانی می‌ کردند.

یک کارشناس مسائل فرهنگی پرده خوانی را از شیوه های عزاداری امام حسین (ع) دانست و گفت: نوحه خوانی بر اساس پرده ای که به دیوار نصب می کنند و روی آن تصاویری ازچهره های خوب و بد در تاریخ اسلام بویژه حوادث مربوط به عاشوراست.

پرده‌ خوان که وی را درویش، پرده ‌گردان، پرده‌ چی و در لرستان تذکره ‌خوان می ‌نامند از برخی روایات مذهبی آگاهی دارد و با صوتی خوش و بیانی جذاب و رسا آنها را توصیف می‌ کند، برخی از پرده‌ خوانان به هنر شمایل ‌نگاری نیز کم ‌و بیش آشنایی داشتند و گروهی از شمایل‌ نگاران خود پرده‌ خوانی می‌ کردند.

پرده ‌خوان با شیوه ‌های نمایشی کردن وقایع آشنا بود و در مواقع لازم برای بیان و شرح واقعه‌ ها از اشعار مناسب استفاده می ‌کرد.

تعزیه به عنوان هنر نمایشی با قدمتی دیرینه در کشور جایگاه واقعی خود را همچنان حفظ کرده است.

تعزیه به دلیل هنر نمایشی چند جانبه دیگری مانند سوارکاری، صوت و موسیقی اصیل، هنرهای تجسمی و کلام را در خود جای داده است که در دید مخاطب کارآیی و تاثیر گذاری لازم را به همراه دارد. تعزیه پس از منبرهای مساجد و مداحی مادحین تاثیر گذارترین شیوه تبلیغی و برای بازگوی قیام واقعه عاشورا برای مخاطبان محسوب می شود.

ارتباط چهره به چهره مخاطب با بخش های مختلف هنری تعزیه و گردهمایی اقشار مختلف مردم هنگام اجرای این هنر نمایشی اصیل بدون توجه به گروه سنی خاص از امتیارات ویژه آن به شمار می رود.