زید بن علی بن الحسین کیست؟

تولد و سیره

تاریخ دقیق تولد زید بن علی (علیه السلام) مشخص نیست لکن از بررسی‌های صورت گرفته می‌توان چنین به دست آورد که حدود سال 80 هجری در مدینه به دنیا آمده و در سال 123 هجری به شهادت رسیده است.

وی شخصیتی بسیار والا و برجسته داشته است به گونه‌ای که گفته‌اند تمامی فضایل و صفات نیکو را در خود جمع کرده است. به عنوان نمونه شیخ مفید در مورد او می‌گوید: "زید برجسته‌ترین و افضل برادرانش پس از ابی جعفر (علیه السلام) بود و عابد، پرهیزگار، فقیه، سخاوتمند و شجاع بود. به امر به معروف و نهی از منکر قیام کرد و به خونخواهی امام حسین (علیه السلام) برخاست. بسیاری از شیعیان قایل به امامت وی هستند".

تألیفات زید بن علی (علیه السلام)

کتاب "قرائة امیر المۆمنین" یکی از آثار زید است که "عمر بن موسی الرجهی الزیدی" آن را از زید روایت کرده است. هم‌چنین زید "صحیفه کامله سجادیه" را از پدرش روایت می‌کند؛ پدرش بر او املا کرده و زید با دست خط خود آن را نوشته است".

پاسخ به یک پرسش: آیا زید ادعای امامت کرد؟

یکی از سۆالات اساسی در مورد شخصیت زید بن علی (علیه السلام) آن است که آیا وی خود را امام دانسته و مردم را دعوت به تبعیت از خود در امر جانشینی امام قبل کرده است؟ در پاسخ به این پرسش می‌توان به برخی از روایاتی که در این زمینه از ائمه (علیهم السلام) صادر شده است اشاره نمود:

در گفت و گوی مأمون عباسی با امام رضا (علیه السلام)، ایشان به مأمون چنین می‌فرمایند: "زید به خودش دعوت نمی‌کرد بلکه به آنچه مایه رضایت و خشنودی آل محمد (صلی الله علیه و آله) بود دعوت کرد".

یحیی، فرزند زید، در سخنی با گروهی از شیعیان تأکید می‌کند که پدرم عاقل‌تر از آن است که به ناحق ادعایی کند، بلکه ایشان گفت: شما را به آنچه مایه خشنودی آل محمد (صلی الله علیه و اله) است، دعوت می‌کنم. و منظور ایشان در این کلام امام جعفر صادق (علیه السلام) بود".

در نتیجه به دست می‌آید که زید و فرزند شهیدش یحیی، قائل به امامت امام صادق (علیه السلام) بودند و برای خود ادعای امامت نکردند، اما بعدها فرقه زیدیه چنین ادعایی را مطرح کرد.

البته در این میان برخی از اسلاف زیدیه روایاتی را جعل کرده و به زید نسبت دادند تا نشان دهند ادعای امامت زید بن علی (علیه السلام) از سوی شخص زید صورت گرفته است.

رابطه زید بن علی (علیه السلام) با واصل بن عطا

شهرستانی در "ملل و نحل" ادعا می‌کند که زید بن علی (علیه السلام) شاگرد واصل بود. این ادعا به جهاتی محل تأمل است:

1ـ زید در بیت نبوت و زیر نظر پدرش امام زین العابدین (علیه السلام) و سرپرستی برادرش امام باقر (علیه السلام)، که منبع علوم آل محمد (صلی الله علیه و آله) است، بزرگ شد. پس ممکن نیست از کسانی که خودشان از این خاندان بهره گرفته‌اند استفاده کرده باشد.

شیخ فرقه معتزله و شاگرد حسن بصری، واصل بن عطا، دانش خود را از طریق ابن هاشم از محمد بن حنفیه از پدرش امام علی (علیه السلام) فراگرفت.

2ـ واصل بن عطا معتقد است که جد زید امام علی (علیه السلام) به نبرد خود با اصحاب جمل و صفین اعتقاد راسخ نداشت.

3ـ واصل بن عطا چنانکه از او معروف است، گواهی و شهادت امام علی (علیه السلام) را، حتی در مورد امور کم‌ارزش پذیرفته شده نمی‌داند.

ارتباط زید بن علی (علیه السلام) را با واصل بن عطا و سایر فقها و رهبران فرقه‌های عصر خویش نمی‌توان نفی کرد، اما این ارتباط به صورت شاگردی نزد آنان نبوده است، بلکه برای هماهنگی با آن‌ها بوده است به اعتبار اینکه زید بن علی (علیه السلام) رهبر یک قیام بود و آن فقها و رهبران، موقعیت اجتماعی و سیاسی خوبی در زمان خویش داشتند که بی‌توجهی بدان ممکن نبود.

قیام زید فریادی اعتراض آمیز علیه اقدامات غیر اسلامی و ستم‌هایی بود که امویان مرتکب می‌شدند. ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه روایت می‌کند که هشام بن زید گفت: شنیده‌ام تو یاد خلافت می‌کنی و آرزوی آن را داری، در حالی که لیاقت آن را نداری؛ چون تو کنیززاده‌ای. زید به وی گفت: جواب کلام تو را دارم. هشام گفت: بگو. زید گفت: هیچ کسی به خدا نزدیک‌تر نیست و مقامش رفیع‌تر نمی‌باشد از پیامبری که خدا او را برانگیخته است و آن اسماعیل بن ابراهیم است و او زاده کنیز بود. او را خدا برای پیامبری انتخاب کرد و بهترین افراد بشر یعنی حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) از سلاله اوست. هشام گفت: برادرت "بقره" چه می‌کند؟ زید خشمگین شد، به حدی که نزدیک بود از حالت طبیعی خارج شود، سپس فرمود: پیامبر (صلی الله علیه و آله) او را "باقر" نامید و تو او را "بقره" می‌نامی! چقدر اختلاف بین شما شدید است! تو در آخرت نیز با رسول الله اختلاف خواهی داشت؛ چنانکه در دنیا اختلاف دارید. آن حضرت وارد بهشت می‌شود و تو داخل آتش می‌شوی. هشام گفت: این شرور را اخراج کنید! سپس غلامان او را بیرون کردند.

علت قیام زید

سبب قیام زید تنها این موضع شدید هشام نیست، بلکه قیام وی علل اساسی دیگری دارد، ولی این موضع هشام جرقه‌ای بود که موجب انفجار اوضاع گردید. بر حسب روایت اصفهانی، زید علل قیام خود را این‌گونه بیان می‌کند: "بر علیه بنی امیه قیام کردم؛ چون با جدم حسین (علیه السلام) جنگیدند و در واقعه حره به مدینه حمله کردند و به وسیله منجنیق به پرتاب سنگ و آتش به سوی خانه خداوند پرداختند".

زید از اهانت به رسول الله (صلی الله علیه و آله) در مجلس هشام به عنوان سبب دیگری برای قیام خود یاد می‌کند: "در مجلس هشام، شاهد سبّ رسول الله (صلی الله علیه و آله) بودم، در حالی که هیچ کس اعتراض نکرد و اهانت‌کننده را از عملش بازنداشت. به خدا قسم! اگر یک همراه می‌داشتم علیه هشام قیام می‌کردم.

پیروان اهل بیت (علیهم السلام) و حتی غیر آن‌ها به زید روی آوردند تا حدی که تنها آمار کوفیانی که در مجلس وی حاضر شدند به پانزده هزار نفر رسید.

بزرگانی از فقها مانند منصور بن مغنمی، عبد الرحمن بن ابی لیلی، ابن شبرمه و ... نیز با وی بیعت کردند و گفته می‌شود ابوحنیفه سی هزار درهم برای وی فرستاد و مردم را به یاری وی تشویق کرد.

زید برای بیعت با خود شروطی داشت که در این کلام وی بیان شده است: "ما شما را به کتاب خدا و سنت پیامبرش، جهاد با ستمگران، دفاع از مستضعفان، کمک به محرومان، تقسیم مساوی در بین مستحقان آن، ردّ مظالم، بستن زندان‌ها و یاری اهل بیت (علیهم السلام) در برابر دشمنان و نادیده‌انگاران حقمان دعوت می‌کنیم".

از این بیان روشن می‌شود که تنها بیعت در زمینه جنگ و قیام علیه امویان بود، نه امامت زید، وگرنه امام صادق (علیه السلام) او را تأیید نمی‌نمود.

منبع: مقاله "فرقه زیدیه و ارتباط آن‌ها با زید بن علی (علیه السلام)"، زعیم الخیر الله، ترجمه علیرضا اسعدی و عبد الکاظم کاظمی.

مطالب مرتبط:

متمهدیان و مدعیان مهدویت4

تحول در روش امامت امام باقرعلیه السلام