معنی دقیقی از آزادی!

تعریف آزادی

گرچه دربارة آزادی تعاریف گوناگونی‎، از سوی اندیشمندان‎ مختلف ارایه گردیده است‎، اما به طور كلی می‎توان آن را در دو دیدگاه خلاصه نمود: آزادی از دیدگاه سكولاریستی و آزادی از دیدگاه الهی‎. در تعریف سكولاریستی‎، آزادی حق انسان است و آدمی در تمامی تمایلات و خواهش‎های نفسانی آزاد است‎؛ به گونه‎ای كه از امر و نهی الهی بیرون است‎. اما در تعریف الهی‎، آزادی حقی است كه‎ خداوند برای انسان تعیین فرموده و حدود آن را در قوانین الهی مشخص نموده‎ است‎. آزادی در این دیدگاه‎، میدان وسیعی دارد كه تفكر و اندیشه و اساساً تمامی‎ استعدادهای آدمی را به رشد و شكوفایی و سرانجام رستگاری رهنمون می‎سازد.

آزادی در مکتب اسلام

اما آزادی در مكاتب دیگر، به ویژه مكتب اسلام‎، به عنوان رسالت الهی تلقی و از دو بعد سلبی و ایجابی تشكیل یافته است‎. بُعد سلبی آن‎، نفی مناسبات بازدارندة رشد انسانی و رفع موانع تعالی اوست‎، و بعد ایجابی آن‎، ایصال و هدایت انسان به كرامت‎، عزت و قرب الهی می‎باشد. در قرآن كریم‎، آزادی از تعالیم انبیا به شمار آمده است كه‎ به اختصار تنها به پنج گونه از آن اشاره می‎گردد: الف : آزادی از الهه‎ها، یعنی نفی شرك و قبول توحید؛ «لا اله الا الله‎»

ب : آزادی از هوای نفس و آزادی از شیطان‎؛ «ألم اعهد الیكم ان لا تعبدوا الشیطان»( یاسین/8)

ج : آزادی از یوغ سرمایه‎، زرمندان و ارزش‎های مادی‎؛ «ولاَ تطیعوا أمر المسرفین‎»(شعرا/151)

د : آزادی از خرافه‎ها و سنت‎های جاهلی‎؛«اتخذوا احبارهم ورهبانهم ارباباً من دون‎ الله‎» ( توبه/31)

ه: آزادی سیاسی و رهایی از سیطره طاغوت‎ها و فراعنه‎؛ «یریدون ان یتحاكموا الی‎ الطاغوت وقد امروا ان یكفروا به‎» ( نساء/ 60)

با توجه به این آیات است که امام علی علیه السلام می فرمایند: هر كس شرایط بندگى خدا را به‏جا آورد سزاوار آزادى مى‏شود و هر كس در عمل به شرایط آزادگى كوتاهى كند، به بندگى (غیر خدا) مبتلا مى‏شود. (غررالحكم، ج 1، ص 113، ح413)

انواع آزادی در سیره علوی

در سیره علوی آزادی در حوزه های مختلف معنا پیدا می کند از آن جمله می توان به آزادی معنوی، مدنی، سیاسی و فرهنگی اشاره کرد که در ذیل به هریک به صورت مختصر مختصر می پردازیم.

آزادی معنوی: آزادى معنوى چه معنایى دارد؟ انسان یك موجود مركب و داراى قوا و غرایز گوناگون است. انسان از شهوت، غضب، حرص، طمع، جاه‏طلبى و افزون‏طلبى و قواى دیگر برخوردار است، لكن در مقابل عقل، فطرت و وجدان عقلانى دارد؛ انسان در باطن و درون آزاد یا برده و بنده است؛ یعنى ممكن است انسان بنده حرص و طمع، شهوت و افزون‏طلبى خود شود و از همه اینها آزاد باشد. همچنین همان‏طور كه انسان از نظر اجتماعى آزاد است و زیر بار ذلت و بردگى نمى رود و آزادى خودش را در اجتماع حفظ مى كند، مى تواند در اخلاق و معنویت هم آزاد باشد؛ این آزادى همان است كه در زبان دین « تزكیه نفس» و «تقوا» گفته مى شود. امام علی علیه السلام می فرمایند:« منشأ فتنه و فسادها پیروى از خواهشهاى نفس است... » (ترجمه و شرح نهج‏البلاغه، فیض الاسلام، خطبه 50)

آزادی مدنی: در نص قرآن مجید یكى از هدفهایى كه انبیا، به ارمغان آوردن آزادى اجتماعى براى بشر است؛ یعنى ایشان افراد را از اسارت و بندگى و بردگى یكدیگر نجات مى دادند. حضرت على علیه‏السلام درباره قوم موسى مى فرماید: «اتّخذتهم الفراعنه عبیدا»( همان /خطبه 234)

به هر حال آزادى اجتماعى از نظر اسلام فوق العاده مقدّس و محترم است و بهترین شاهد این مطلب خلافت حضرت على علیه‏السلام مى باشد.

آزادی‎های سیاسی: منظور از آزادی‎های سیاسی‎، آزادی در انتخاب نوح حاكمیت‎، آزادی در انتخاب‎ حاكم در مقاطع مشخص زمانی‎، یعنی آزادی انتخاب رهبران‎، آزادی سۆال و استیضاح حاكم‎، آزادی اظهار نظر سیاسی‎، آزادی فعالیت‎های سیاسی‎، آزادی احزاب‎ و تشكل‎های سیاسی‎، آزادی انتقاد و آزادی مخالفت سیاسی‎، كه مردمی بودن‎ حكومت به آن محك زده می‎شود، می‎باشد.

آزدی‎های فرهنگی: آزادی‎های فرهنگی از جمله آزادی‎های بیرونی نه معنوی‎‎ و اجتماعی است كه‎ در سعادت و رستگاری یك جامعه و پرهیز از هر گونه استبداد و ظلم‎، ضروری است‎. آزادی‎هایی نظیر آزادی اندیشه‎، آزادی عقیده‎، آزادی در انتخاب دین‎، آزادی بیان و آزادی قلم و مطبوعات‎، آزادی‎های فرهنگی به شمار می‎آیند. برای نمونه حضرت در باب آزادی بیان چنین می فرمایند:

«و پاره‏اى از وقت خود را براى نیازمندان قرار بده كه در آن وقت خویشتن را براى ایشان آماده ساخته در مجلس عمومى بنشین پس براى خدایى كه تو را آفریده، فروتنى كن، و لشكریان و دربانان از نگهبانان و پاسداران خود را باز دار، تا سخنران ایشان ب‏یلكنت و گرفتگى زبان و ب‏یترس و نگرانى سخن گوید، كه من از رسول خدا بارها شنیدم كه مى فرمود: هرگز امتى پاك و آراسته نگردد كه در آن امّت، حقّ ناتوان با لکنت و ترس و نگرانى از توانا گرفته نشود.»( همان / نامه 53)

از كل مطالب گفته شده در این بخش به این نتیجه مى رسیم كه اسلام همانطور كه در تمام ابعاد دین كامل و جامعى مى باشد در این زمینه نیز (یعنى آزادى افراد) از چیزى فروگذار نكرده و تمام ابعاد آن را در نظر گرفته، هم به آزادى معنوى پرداخته است و هم به آزادى اجتماعی. هیچكدام از آنها را فداى دیگرى نكرده‏ است . از نظر اسلام این دو آزادى، لازم و ملزوم یكدیگرند و جداناپذیر از یكدیگر انسان كامل، انسانى است كه هم از قید و بندهاى درونى و هم از قیدو بندهاى بیرونى آزاد باشد .

منابع:

1)     ترجمه و شرح نهج‏البلاغه، فیض الاسلام

2)     غررالحكم، ج 1

3)     پایگاه اطلاع رسانی موسسه جهانی سبطین

4)     پایگاه اطلاع رسانی نهج البلاغه