رابطه امید و تلاش برای زندگی
از ویژگی‌های شاخص انسان که خود وسیله‌ای است برای نیل به خواسته‌ها و اهداف زندگی امید می‌باشد. امید به آینده در هر برهه‌ای از زندگی بشر، عامل تحرک و نشاط و موفقیت بوده است و انسان بدون آن، نمی‌تواند گام‌های تعیین‌کننده‌ای در حیات فردی و اجتماعی بردارد.
در قرآن کریم در آیات فراوان خطاب به انسان ها آن ها را به امیدوار بودن دعوت می نماید و آن ها را از یأس و نومیدی بر حذر می دارد چنانکه حضرت یعقوب به فرزندانش میفرماید:
(یَا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَ أَخِیهِ وَ لا تَیْأَسُوا) (1)
ترجمه: اى پسران من، بروید و از یوسف و برادرش جستجو كنید و از رحمت خدا نومید مباشید.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله سلم) درباره امید میفرماید:
«الْأَمَلُ رَحْمَةٌ لِأُمَّتِی وَ لَوْ لَا الْأَمَلُ مَا رَضَعَتْ وَالِدَةٌ وَلَدَهَا وَ لَا غَرَسَ غَارِسٌ شَجَراً.»(2)
ترجمه: امید و آروز برای امت من رحمت است و اگر آرزو نبود هیچ مادری فرزندش را شیر نمی‌داد هیچ فردی درختی را نمی‌کاشت.
امید و آرزو مایه تلاش انسان و حرکت اوست. این توان‌مندی از نعمت‌های پربرکت الهی است که در سایه آن، شکست‌های انسان به عرصه تجربه برای موفقیّت آینده تبدیل میشود. باید دقت کرد که عامل امید راهی برای کوشش و تحرّک بیشتر است وگرنه امید به آینده، به تنهایی و بدون بهره‌گیری از فرصت نوعی حماقت است. امام علی (علیه السلام) میفرماید:
«لَا تَكُنْ مِمَّنْ یَرْجُو لِنَفْسِهِ بِأَكْثَرَ مِنْ عَمَلِه»(3)
ترجمه: از کسانی مباش که بیش از کار و عمل خود امید دارند.
اعمال و رفتار انسان در حقیقت، بر اساس امید انسان ساخته میشود و به عبارت دیگر، بافته‌های ذهنی، به وجود آورنده ساخته‌های عملی است و هرچه امید قوی‌تر باشد، عزم و اراده عمل بیشتر می‌گردد و عاملی میشود که انسانها همه کمبودهای زندگی خویش را با تلاش بیشتری جبران کنند. امید انسان به هر سمت و سویی جهت بگیرد اعمال آدمی نیز در همان جهت واقع میشود. برای مثال برای تبیین جهت‌دهی برای امیدوار کردن انسانها مطلبی را نقل می‌کنیم.
امام سجاد (علیه السلام) پس از اینکه فرزندان خویش و فرزندان برادرش را پیش خواند، به ایشان فرمود:
«إِنَّكُمْ صِغَارُ قَوْمٍ وَ یُوشِكُ أَنْ تَكُونُوا كِبَارَ قَوْمٍ آخَرِینَ فَتَعَلَّمُوا الْعِلْمَ فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ مِنْكُمْ أَنْ یَحْفَظَهُ فَلْیَكْتُبْهُ وَ لْیَضَعْهُ فِی بَیْتِه.»(4)
ترجمه: شما که فرزندان کوچک اجتماعید در آینده نزدیک، بزرگ اجتماع دیگری می‌شوید. پس دانش بیاموزید و هر کدامتان نمی‌تواند حفظ کند، بنویسد و در خانه نگهدارد.
همانطور که می‌بینیم امام سجاد (علیه السلام) با ایجاد امید به زندگی و پیشرفت، فرزندانش را به کسب دانش فرامی‌خواند. بسیار واضح است که انسانها با تشویق بهتر به دنبال دانش می‌روند و چون از منافع آن بی‌خبرند بهترین تشویق برای آنان ایجاد امید واقعی به آینده است.(5 )
تنها شرط آن است که این عنصر نیروبخش به افراط نگراید و به محال تعلّق نیابد، انسان باید این موهبت الهی را در خود تعدیل کند و در مسیر صحیح و معقول قرار دهد. اگر این عامل حرکت و حیات، از حد بگذرد و به صورت آرزوی دور و دراز درآید، از بدترین عوامل انحراف و سقوط آدمی است. آرزوهای کشنده که عامل بی‌خبری از خدا و حقیقت بوده، چنان آدمی را به خود مشغول می‌دارد و غرق در عالم تخیّلات می‌سازد که از زندگی و هدف نهایی‌اش کاملاً دور و بیگانه می‌گردد. آرزوهای فریبنده‌ای که پیوسته انسان را به رنج و سختی وامی‌دارد و غالباً در حسرت آنها سر به دیار عدم می‌نهد. خداوند میفرماید:
(ذَرْهُمْ یَأْكُلُوا وَ یَتَمَتَّعُوا وَ یُلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ)(6)
ترجمه: بگذارشان تا بخورند و برخوردار شوند و آرزو[ها] سرگرمشان كند، پس به زودى خواهند دانست.
امام علی علیه السلام در پاسخ به مردی که از آن حضرت تقاضای پند و اندرز کرد میفرماید:
(لَاتَكُنْ مِمَّنْ یَرْجُو الْآخِرَةَ بِغَیْرِ عَمَلٍ وَ یُرَجِّی التَّوْبَةَ بِطُولِ الْأَمَلِ یَقُولُ فِی الدُّنْیَا بِقَوْلِ الزَّاهِدِینَ وَ یَعْمَلُ فِیهَا بِعَمَلِ الرَّاغِبِین)
از آنان مباش كه به آخرت امیدوار است بى آنكه كارى سازد، و به آرزوى دراز توبه را واپس اندازد. درباره دنیا چون زاهدان سخن گوید، و در كار دنیا راه جویندگان دنیا را پوید (7)
و همینطور آن حضرت درباره امید عبث میفرماید:
«من أمّل ما لا یمكن طال ترقّبه»(8)
ترجمه: آن که محال را آرزو کند انتظارش به درازا کشد.
آرزوهاى منطقى و معقول آن است که به مقدار نیاز انسان و در حدّ قدرت و توان او باشد و او را به گونه اى مشغول نکند که از اهداف اصلى حیات بماند.
اسلام هرگز با برنامه ریزى براى آینده مخالف نیست، به خصوص براى کارهاى اجتماعى که مایه سربلندى جامعه مسلمانان و عدم وابستگى آنها به دشمنان اسلام است. چنین کارى نه تنها مذموم نیست، که نوعى عبادت محسوب مى شود. در زندگى فردى نیز عاقبت اندیشى کار مقبولى است و همان چیزى است که در روایات به «حزم» تعبیر شده است.
آنچه در اسلام مذموم شده در واقع یک چیز است و آن، این است که انسان چنان غرق آرزوها شود که آخرت را به فراموشى بسپارد و تمام توان و نیروى خود را در آرزوهایى که هرگز به آن نمى رسد، صرف کند.(9)
پی نوشت:
1.یوسف 87
2.مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، ج 74، ص 173؛
3.نهج البلاغه، قصار، 142؛
4.مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، ج 2، ص 152؛
5.خادمی کوشا، محمد علی، جوان در پرتو اهل بیت، چاپ سوم، قم، بوستان کتاب، 1386، ص 205.
6.حجر/ 3؛
7.نهج البلاغه، قصار 142
8.غرر الحکم و دررالکلم، ص 631؛
9.پیام امام علی،ج2، ص200
فاطمه زین الدینی
بخش نهج البلاغه تبیان
منابع:
قرآن کریم
نهج البلاغه
غررالحکم و دررالکلم
بحار الانوار
جوان در پرتو اهل بیت؛ محمد علی، خادمی کوشا
پیام امام علی؛ آیت الله مکارم شیرازی
