حروف زائد

اهداف یادگیری:

• آشنایی با حروف زائد در زبان فارسی
• کاربرد هر یک از حروف زائد

شرح درس:

در این طرح دانش آموزان با حروف زائد و کاربرد آن ها آشنا می شوند.

حروف زائد حروفی هستند که با حذف آن ها تغییری در معنی رخ نمی دهد و اغلب برای تاکید آورده می شود؛ مانند:

« مر » برای تاکید مفعول ( چه بی واسطه باشد و چه با واسطه)

ز دو چیز گیرند مر مملکت را                     یکی پرنیانی یکی زعفرانی ( دقیقی )

-         برای مفعول بی واسطه

مر استاد را گفتم ای پر خرد                        فلان یار بر من حسد می برد ( سعدی )

برای مفعول با واسطه

و گاهی هم در غیر مفعول استعمال شده است ؛ مانند:

یکی داستان زد بر این مر پلنگ                             چو با شیر جنگی برآمد به جنگ ( فردوسی )

که در این جا قبل از فاعل آمده است.

« به » قبل از امثال کلمات « عمدا » و « کوچک »، « بسیار » و « تنها » که در قدیم استعمال می شده است ( در مثال دوم « بکوچک » به جای « کوچک » تمییز فعل ناقص « شمرد » است ).

رخسار صبح پرده به عمدا برافکند                راز دل زمانه به صحرا برافکند ( خاقانی )

عدو را به کوچک نباید شمرد                      که کوه گران دیدم از سنگ خرد ( سعدی)

زن از مرد موذی به بسیار به                      سگ از مردم مردم آزار به ( سعدی)

مروت نبینم رهایی ز بند                            به تنها و یارانم اندر کمند ( سعدی)

و گاهی بعد از مفعول با واسطه حرف اضافه ی اصلی را می آورند و قبل از آن « به زائد » را ذکر میکنند:

ای سلسله ی مشک فکنده به قمر بر               خندیده لب پر شکر تو به شکر بر ( مسعود سعد)

( یعنی بر قمر و بر شکر )

چو بینند کاری به دستت در است                  حریصت شمارند و دنیاپرست ( سعدی)

( یعنی در دست تو است)

به رنج اندر است ای خردمند گنج                 نیابد کسی گنج نابرده رنج ( فردوسی )

( یعنی اندر رنج است )

همه راستی کن که از راستی                       نیاید به کار اندرون کاستی ( فردوسی )

( یعنی اندرون کار ---> اندرون به جای اندر به کار برده شده است )

شما را به دیده درون شرم نیست                             ز راه خرد مهر و آزرم نیست ( فردوسی)

( یعنی درون دیده ی شما )

« در » گاهی برای تاکید می آید ( در نمونه ی زیر نیز در اولی زائد است ) ؛ مانند:

سمنبر ویس لرزان گشت چون بید                 چو در آب روان درعکس خورشید( فخر گرگانی)

« را » که بعد از مفعول با واسطه می آید در صورتی که مفعول با واسطه دارای حرف اضافه است؛ مانند:

من نیز اگرچه ناشکیبم                               روزی دو برای مصلحت را ( سعدی)

رسم ناخفتن به روز است و من از بهر تو را

بی وسن باشم همه شب روز باشم با وسن ( منوچهری)

« تا » برای تاکید « که » یا « که » برای تاکید « تا»

بیا ساقی آن ارغوانی شراب               به من ده که تا مست گردم خراب

همیشه تا که بود زیر پا زمین گردان    چنانکه از بر چرخ است گنبد دوار

دو چیز دار ز بهر دو تن نهاده مقیم      ز بهر ناصح تخت وز بهر دشمن دار

تست:

کدام گزینه نادرست است؟

الف) حروف زائد اغلب برای تاکید آورده می شود.

ب) « در » چنانچه برای تاکید آید، جزء حروف اضافه ی اصلی است.

ج) « شما را به دیده درون شرم نیست » یعنی درون دیده ی شما شرم نیست.

د) در جمله ی « مر استاد را گفتم ای پر خرد »، « مر » برای مفعول بی واسطه آمده است.

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: فاطمه شیرزاده