با کاروان حله برفتم ز سیستان

نویسنده این مجموعه را در پنج بخش گردآوری نموده است که نخستین بخش آن با عنوان پرده اول/ محفل انس نام گرفته است. در این بخش نویسنده پنج شعر نامشخص را شرح و تفسیر (به طنز) کرده است و خود در مقدمه می‌گوید: «عالم شعر و ادبیات برای خودش عالمی است؛ سرشار از وزن و قافیه و واژه و تصویر و نقد و نظر و سکه و سفر وجشنواره و داور و خیلی چیزهای دیگر، حالا اینکه ما چه کار به این کارها داریم، خودش یک ماجرای دیگر است. شما هم لابد مثل ما خیلی روشنفکرهستید ومتوجهید که منتقد و شارح در پروسه خلق اثر هنری شرکت دارند و متن ادبی هم برای خودش یک متن باز است و طی هر خوانش، بازسرایی می‌شود و صرفا به همین دلیل، به شرح و تأویل چند شاهکار شعر وترانه و غیره معاصر پرداخته‌ایم و بسته به حالمان در پروسه خلق اثر هنری شرکت جسته‌ایم».

در این بخش مهدی‌نژاد با تسلط وچیرگی قابل قبولی که بر زبان فارسی و شبکه آوایی ودستوری آن دارد، متنی پخته و دلنشین و در عین حال طربناک دارد که باعث می‌شود مخاطب متن را دنبال کند و باعث ملال وخستگی وی نیز نمی‌شود. در این میان به آموزه‌ها، شاخصه‌ها و اصول طنز نیز تا حدی پایبند بوده و مسایل وموضوعات اجتماعی که از معضلات اصلی جامعه امروز است را نیز به صورتی ملفوف و دلنشین در لابه‌لای طنزنوشته‌های خویش گنجانده است. بخش دوم این کتاب عنوان میان پرده اول/ همه چیزشناسی مرگ دارد که مۆلف پدیده رازناک مرگ را از منظر اندیشه فلاسفه غربی مورد کنکاش و تصرف ادبی خویش قرار داده است و به صورتی بسیار موجز و مختصر نکاتی طنزآمیز نیز بر اندیشه‌ها و نگاشته‌های فیلسوفانه ایشان افزوده است. سومین بخش این دفتر شامل پرده دوم/ فالنامه حافظ (بی‌معنی) است که شاید بخش اصلی و نقطه اوج طنزپردازی مهدی‌نژاد در این مجموعه باشد. در این بخش وی به شرح و تفسیر طنزآمیز سروده‌های عرفانی حافظ شیرازی پرداخته است و با قلم و بیانی بسیار مطایبه‌آمیز و سرشار از شور و طرب و خنده پنجره‌ای از نشاط و شادمانی را به روی مخاطب خویش می‌گشاید تا موجبات انبساط خاطر وی را فراهم سازد؛ که در این میان نیز در گوشه و کنار نوشته‌هایش اشاراتی لطیف و پنهانی به مسائل و مشکلات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز دارد. بخش بعدی این مجموعه میان پرده دوم/ یک انجمن ادبی است که مۆلف به معرفی «انجمن ادبی اخسیکتی» که ساخته و پرداخته ذهن خویش است می‌پردازد و در مورد مۆسسین انجمن، اساسنامه آن، شورای مرکزی انجمن و فعالیت‌های آن طنزپردازی می‌کند.

بخش پایانی این دفتر یعنی پرده سوم نیز عنوان کتاب‌سرا یافته است که شامل طنز نوشته‌هایی در مورد کتاب‌هایی است که هنوز به زیور چاپ آراسته نشده‌اند و در دست انتشار هستند.

نویسنده در این بخش بنا به ذوق و سلیقه شخصی خویش برای هر یک از این کتاب‌ها مضامین و معانی متفاوتی برگزیده است و با عناوینی طنزآمیز آن‌ها را به مخاطب خویش معرفی می‌کند.طنزنویسی و طنزسرایی کار هر نویسنده و شاعری نیست. این هنر علاوه بر استعداد نویسندگی و شاعری، و خوش‌فهمی وهوشیاری، ظرافت طبع می‌خواهد. نتیجه این ظرافت طبع را می‌توان در تاثیر آثار طنزآمیزی یافت که در عین سادگی موجبات انبساط خاطر خواننده را فراهم می‌سازد ونکته یا موضوع قابل توجهی را نیز برای خواننده روشن می‌کند.

بازگو کردن معضلات و مشکلات فردی، اجتماعی و فرهنگی با قلم و بیانی عالمانه و جدی در حوزه علوم مختلف انسانی نقش مهمی در رفع این مشکلات دارد؛ اما در این میان علم اخلاق به عنوان یکی از ارکان اصولی و اساسی درحوزه ادبیات به این امر مهم می‌پردازد. از این منظر طنز به شکل عمومی، اصول اخلاقی را در سطح جامعه نمایان می‌سازد و از پیشرفت شکافت فرهنگی برخاسته از تعدیات اخلاقی جلوگیری می‌کند. لایه سطحی طنز برای مخاطب سرشار از اصطلاحات و تعبیرات فرح‌انگیز و نشاط‌آور است که باعث انبساط خاطر و لذت و فرح روانی او می‌گردد اما خواننده با کمی تأویل و درنگ در زوایا و لایه‌های عمیق‌تر آن، با عقاید انتقادی و اصول اخلاقی مطرح شده توسط مۆلف روبه‌رو می‌شود که دریچه‌ای از درک و شناخت را به روی او می‌گشاید. در تعریف طنز آمده است که طنز گرچه خنده‌آور است اما عبرت‌آموز و نارواستیز است. بنای طنز بر شوخی و خنده است اما نه خنده صرف شادمانی و نشاط بلکه گاه تلخ، جدی و دردناک همراه با سرزنش و کم و بیش زننده و نیش‌دار، که با ایجاد ترس و بیم، خطاکاران را به خطای خود متوجه می‌سازد ومعایب ونواقصی که درحیات اجتماعی پدید آمده است، برطرف می‌کند. با اندکی تأمل و بررسی در طنز نوشته‌های مهدی‌نژاد نیز درمی یابیم که وی نیز از این اصل ادبی در قضیه طنز غافل نمانده است و به خصوص در شرح وتفسیرهای اشعار حافظ اشاراتی لطیف و گاه تلخ و دردناک به معایب ونواقص اجتماعی جامعه امروز دارد و با قلمی شیوا و فصیح به این رسالت هنری خویش جامه عمل می‌پوشاند. به عنوان نمونه در شرح وتفسیر سروده‌های «مراد و نظر و کرم و صمد»، «حبس ابد در زندان کرمانشاه» و «دوران محکومیت» خلاقیت فکری و هنری شاعر نمودی آشکار یافته است. این نوع طنزپردازی گرچه خنده‌آور است اما عبرت‌آموز و نارواستیز است.

به عبارت دیگر طنز نوعی تزکیه اجتماعی است و هدف آن اصلاح وتزکیه است نه ذم و قبح و مردم‌آزاری. این نوع خنده، خنده علاقه و دلسوزی است، ناراحت می‌کند اما ممنون می‌سازد و کسانی را که در معرض لغزش وخطا هستند به اندیشه و تفکر وامی‌دارد.

به عنوان نمونه در قسمت پایانی این کتاب یعنی پرده سوم/ کتاب‌سرا نویسنده به تغییر و دگرگونی ارزش‌ها و مضامین اصیل در عرصه نویسندگی و رمان‌نویسی اشاره کرده است و با قلم طنز و انحرافات فکری و ارزشی در معیارشناسی و مضمون‌پردازی‌های رمان‌نویسی را بیان کرده است.

مهدی‌نژاد در بخش پایانی این کتاب با معرفی 10 اثر به نام‌های طنز «تقصیر بابات بود»، «قنطره الاسفار فی شرح مسیره الابرار»، «باد حافظانه»، «رمان فرانو»، «در گذر از تصلب انگاره‌های پدیدارشناسانه» و... با واکاوی و بررسی منتقدانه این رمان‌های ساخته ذهن خویش، دریچه‌ای از عالم نویسندگی و مضمون‌پردازی و چاپ و نشر را به روی مخاطب گشوده است و تا حدودی خواننده را با چند و چون بعضی از رمان‌های نوظهور و موضوعات و محتوای آن‌ها آشنا می‌سازد. در پایان می‌توان گفت راز ماندگاری هر اثر ادبی پشتوانه فکری و اندیشه وتأملات هنرمند آفریننده‌ای است که در آن اثر نهفته شده است. هر چه اندیشه پخته‌تر، والاتر و صیقلی خورده‌تر باشد آن اثر ادبی دلنشین‌تر، جذاب‌تر وپرمخاطب‌تر خواهد بود. از این رو هرچه اندیشه دینی، اجتماعی، سیاسی و تاریخی یک هنرمند صیقلی خورده‌تر و پخته‌تر وگسترده‌تر باشد، در اثر او نمود یافته و با مخاطب ارتباط بهتری می‌تواند داشته باشد. از طرفی هماهنگی وتناسب ایمان و آرمان‌ها در هنرمند، نویسنده و شاعر طنزپرداز باعث ماندگاری و مقبولیت اثر او خواهد شد و هر چه اطلاعات انسان‌شناسی، دین‌شناسی و جهان‌شناسی هنرمند طنزپرداز بیشتر باشد در کار خود توفیق بیشتری داشته و ارتباط سالم‌تر و مۆثرتری با مخاطب خود برقرار می‌کند.

تجربه تاریخی و اجتماعی هنرمند طنزپرداز در پیرامون مسائل جهانی و داخلی (سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و...) از رموز موفقیت و برتری اثر طنز ادبی او خواهد شد. از آن جایی که طنز داروی تلخی است که با خاصیت عسل عرضه می‌شود و جوهره طنز انتقاد است، باید این تمرکز بر نقاط ضعف به شیوه‌ای ادبی و مبتکرانه در جهت تقویت نقاط قوت و رفع کاستی‌ها و کمبودها صورت بگیرد و خود این انتقاد و نقد خدشه‌ای بر ارزش‌ها و مبانی شناخته شده و تعریف شده در جامعه وارد نسازد بلکه مبین و معرف بایدها و نبایدها و هنجارهای فردی و اجتماعی باشد تا به عنوان عامل تاثیرگذار ادبی- فرهنگی نقش سازنده خود را به خوبی ایفا نماید و در خدمت رشد و تعالی و برپایی جامعه انسانی و اخلاقیات حاکم بر جامعه گام مۆثری بردارد.

منبع: کیهان/ فهیمه بافنده