مساله تفضیل امیرالمۆمنین !
مسأله تفضیل امیر المۆمنین على علیه السّلام یكى از مسائلى است كه از قدیم میان متكلمان مسلمان مورد بحث بوده است. شیخ مفید (ره) متكلم بزرگ امامیه در اواخر قرن چهارم و ابتداى قرن پنجم چندین كتاب در این باره تألیف كرده است كه یكى از این تألیفات «رساله تفضیل» مىباشد. این رساله نمودار اعتقاد و باور اكثر متكلمان شیعه است كه در آن به اثبات برترى امیر المۆمنین على علیه السّلام بر همگان بجز حضرت ختمى مرتبت صلّى اللَّه علیه و آله و سلم پرداخته است.
غیر از شیعیان گروههاى دیگرى از مسلمانان نیز قائل به مسأله تفضیل هستند اما در دایره شمول آن اختلاف نظر دارند. همان طور كه ابن ابى الحدید در مقدمه شرح نهج البلاغه بیان داشته، میان گروههاى معتزله در این مسأله اختلاف نظر است. او مىنویسد: «قدماى بصرى مانند ابو عثمان عمرو بن عبید و ابو اسحاق ابراهیم بن سیار و ابو عثمان عمرو بن بحر جاحظ و جماعتى دیگر از ایشان معتقدند كه ابو بكر از على علیه السّلام برتر و افضل بوده و آنان ترتیب فضیلت خلفاى چهارگانه را به ترتیب خلافت ایشان مىدانند. اما عموم معتزلیان بغداد، چه متقدم و چه متأخر، همچون ابو سهل بشر بن معتمر و ابو موسى عیسى بن صبیح و ابو عبد اللَّه جعفر بن مبشر و ابو جعفر اسكافى و ابو الحسن خیاط و ابو القاسم عبد اللَّه بن محمود بلخى و شاگردانش معتقدند كه على علیه السّلام از ابو بكر افضل است.
نمونهاى از تألیفات قدماى بصریان كتاب العثمانیه نوشته عمرو بن بحر جاحظ است كه در آن فضایل و مناقب عثمان را ذكر كرده و به اثبات برترى خلفاى سهگانه بر امیر المۆمنان على علیه السّلام پرداخته است. اما ابو جعفر اسكافى كه از سران معتزله بغداد است با تألیف كتاب نقض العثمانیه به رد این كتاب پرداخته است.
«چون خبر شهادت على علیه السّلام به معاویه رسید، او به همراه همسرش دختر قرظه در ظهر یك روز تابستانى در حال استراحت نیم روزى بود. در آن هنگام گفت: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ و سپس افزود: چه بسیار دانش و فضیلتو نیكى و فقه را كه مردم از دست دادند. آن گاه همسرش گفت: تو تا دیروز با نیزه چشمش را هدف قرار داده بودى و امروز در مرگ او إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ مىگویى!؟ معاویه گفت: و اى بر تو! نمىدانى كه مردم چه بسیار دانش و فضیلت و سوابق درخشان را از دست دادند»
ابن ابى الحدید در شرح نامه شماره 54 نهج البلاغه مىنویسد: «ابو جعفر اسكافى بر كتاب العثمانیه جاحظ نقض ورد نوشته است و بر قاعده معتزله بغداد معتقد به برترى على علیه السّلام بر دیگر اصحاب بوده است و به گونه حقیقى علوى و به كمى تعصب و انصاف آراسته بوده است». شیخ مفید نیز در مقدمه این رساله با آزاد اندیشى خاص خود بدون هیچ تعصبى به ذكر اقوال گروههاى مختلف شیعه در این مسأله پرداخته و پس از ذكر این اقوال در هفت فصل به اثبات اندیشه و اعتقاد خود یعنى تفضیل و برترى على علیه السّلام بر همگان، پس از رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله و سلم مىپردازد. رساله تفضیل با همه اختصار، نشانگر غناى دانش و روش مۆلف آن است، چرا كه با استناد به روایات عامه و خاصه و شواهد تاریخى و مقامات و ویژگیهاى امیر مۆمنان على علیه السّلام مدعاى خویش را اثبات مىكند.
درخشش ستاره على علیه السّلام چنان دیدگان را به سوى خود معطوف ساخته است كه حتى دشمنان نیز به فضایل ایشان اعتراف كردهاند. ابن ابى الحدید معتزلى از محققین علماى اهل سنت در مقدمه شرح نهج البلاغه مىنویسد: «چه بگویم در باره بزرگمردى كه دشمنانش بهفضیلت او اقرار كردهاند و براى آنان امكان منكر شدن مناقب او فراهم نشده است و نتوانستهاند فضایل او را پوشیده بدارند و تو (خواننده) مىدانى كه بنى امیه در خاور و باختر جهان بر پادشاهى چیره شدند و با تمام مكر و نیرنگ در خاموش كردن پرتو على علیه السّلام كوشیدند و بر ضد او تشویق كردند و بر همه منبرها او را لعن كردند و حتى از نامگذارى كودكان به نام على علیه السّلام منع كردند و همه این كارها بر برترى و علو مقام او افزود.»
عموم معتزلیان بغداد، چه متقدم و چه متأخر، همچون ابو سهل بشر بن معتمر و ابو موسى عیسى بن صبیح و ابو عبد اللَّه جعفر بن مبشر و ابو جعفر اسكافى و ابو الحسن خیاط و ابو القاسم عبد اللَّه بن محمود بلخى و شاگردانش معتقدند كه على علیه السّلام از ابو بكر افضل است
فضایل و مناقب على علیه السّلام به حدى بوده است كه ستیزندهترین دشمنان آن حضرت یعنى معاویه، مۆسس حكومت امویان بارها به آنها اقرار كرده است. نمونهاى از این اعترافات را ابن ابى الدنیا در كتاب مقتل الامام امیر المۆمنین على بن ابى طالب علیه السّلام، فصل اعتراف دشمنان به فضایل حضرت بیان كرده است. او مىنویسد: «چون خبر شهادت على علیه السّلام به معاویه رسید، او به همراه همسرش دختر قرظه در ظهر یك روز تابستانى در حال استراحت نیم روزى بود. در آن هنگام گفت: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ و سپس افزود: چه بسیار دانش و فضیلتو نیكى و فقه را كه مردم از دست دادند. آن گاه همسرش گفت: تو تا دیروز با نیزه چشمش را هدف قرار داده بودى و امروز در مرگ او إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ مىگویى!؟ معاویه گفت: و اى بر تو! نمىدانى كه مردم چه بسیار دانش و فضیلت و سوابق درخشان را از دست دادند».دستگاه خلافت عباسى نیز هر چند براى مصلحت حكومت، از عقیده امامت و پیشوایى مفضول بر فاضل حمایت مىكردند، در همان حال براى كاستن منزلت حضرت على علیه السّلام از هیچ كوششى دریغ نورزیدند و حتى كار را بدان جا كشیدند كه در مجالس خود به امیر المۆمنین على علیه السلام اهانتها نمودند، اما با این حال، مأمون كه از نظر علمى سر آمد همه خلیفگان عباسى است مجالس مناظرهاى را ترتیب داد كه خود در آنجا از عقیده تفضیل و برترى على علیه السّلام دفاع كرده و به اثبات آن پرداخته است. نمونهاى از این مناظرات را مىتوانید در كتاب گرانقدر عقد الفرید ملاحظه فرمایید.
بخش نهج البلاغه تبیان
منبع: اثبات برترى حضرت أمیر مۆمنان علیه السلام؛ نویسنده: محمد بن مفید
