خدا هدایتگر همه انسان‌ها است یا بعضی از آن‌ها؟

با توجّه به برخی از آیات قرآن هدایت شامل همه انسان‌ها، و قرآن نیز کتاب هدایتگر برای همه مردم است. خداوند در آیه 185 سوره بقره قرآن را کتاب هدایت برای همه مردم می داند و می گوید: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ».

امّا برخی از آیات دیگر، هدایت را مختصّ مۆمنین، متّقین، محسنین و ... می دانند و قرآن نیز تنها هدایتگر این افراد است.

به عنوان مثال در آیاتی گفته شده: «ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِینَ»، (1) «هَـذَا بَیَانٌ لِّلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِّلْمُتَّقِینَ»، (2) «

تِلْكَ آیَاتُ الْكِتَابِ الْحَكِیمِ * هُدًى وَرَحْمَةً لِّلْمُحْسِنِینَ»، (3) «وَنَزَّلْنَا عَلَیْكَ الْكِتَابَ تِبْیَانًا لِّكُلِّ شَیْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِینَ». (4)

چگونه می توان بین این آیات جمع کرد؟

پاسخ: «هدایت» در قرآن به دو معنی می باشد:

1- «هدایت تكوینى» که مربوط به تمام موجودات جهان می شود.

قرآن از زبان موسی (علیه السلام) می‌گوید: «رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَى كُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى»‌: (5) «پروردگار ما كسى است كه هر چیزى را خلقتى كه درخور اوست داده، سپس آن را هدایت فرموده است.»

این نوع از هدایت شامل همه موجودات می شود و در مورد انسان، از آن به عنوان هدایت فطری یاد می شود.

در مباحث خداشناسی نیز از توحید فطری به عنوان یکی از راه های شناخت و کسب معرفت نسبت به خداوند یاد می شود که نمونه ای از هدایت فطری انسان است.

طبق آیات قرآن، دین و آموزه های آن فطری می باشد و سرشت پاک انسان آن را تأیید می کند.

خداوند می‌فرماید: (روی خود را متوجّه آئین پاک و خالص پروردگار کن): «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّینِ حَنِیفًا»، (6) چرا که (این فطرتی می باشد که خداوند انسان‌ها را بر آن آفریده است): «فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا». (7)

هدایت تکوینی و فطری در میان انسان ها عمومی است و همه از آن بهره می برند.

2- «هدایت تشریعى» که با ارسال پیامبران و کتب آسمانی از سوی خداوند برای هدایت انسان انجام می‌گیرد.

در قرآن در مورد پیامبران الهی می‌خوانیم: «وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا»:(8) (و آنان را پیشوایانى قرار دادیم كه به فرمان ما هدایت مى‏كردند.)

این نوع از هدایت، عمومی است و شامل تمام انسان‌ها می شود؛ یعنی پیامبران و کتب‌ها آمده اند. همانطور که خداوند قرآن را کتاب هدایت برای همه مردم می داند و می گوید: «هُدًى لِّلنَّاسِ».

با توجّه به اینکه حرف «لام» در «للنّاس» لام غایت است، (9) مفهوم آیه عبارت است از اینکه: (هدف از نزول قرآن، هدایت تمام مردم است).

آیا عاقبت همه مردم هدایت است؟

خیر، زیرا (کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، خداوند به کمک ایمانشان آن‌ها را هدایت می‌کند): «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمَانِهِمْ»(10) در حالیکه برخی از اشخاص، با ارتکاب گناهان، فسق و ضعف ایمان، خود را از هدایت الهی و قرآن بی بهره می کنند.

به عبارت دیگر، برای هدایت علاوه بر «فاعلیّت فاعل»، «قابلیّت قابل» نیز شرط است. هم در هدایت تکوینی و هم در هدایت تشریعی.

زمین شوره زار، هرگز سنبل بر نیارد. اگر چه هزاران مرتبه باران بر آن ببارد، بلکه باید زمین آماده باشد تا از قطرات باران بهره گیرد.

سرزمین وجود انسانی نیز تا از لجاجت و عناد و تعصّب پاک نشود، بذر هدایت را نمی‌پذیرد. (11)

لذا قرآن در برخی از آیات، به هدف ارسال پیامبران و نزول قرآن اشاره کرده است، ـ که چیزی جز هدایت همه انسان‌ها نیست ـ و در آیاتی دیگر از عاقبت انسان‌ها سخن گفته است، مثل آیه «وَ هُدًى وَ مَوْعِظَةٌ لِّلْمُتَّقِینَ». «لام» در این آیه و آیات مشابه آن، «لام عاقبت» می باشد؛ (12) یعنی اینکه عاقبت کار اینست که متقّین و ... هدایت می شوند.

خلاصه اینکه :

طبق آیات قرآن، هدایت دو نوع است: تکوینی و تشریعی ؛

اوّلی همه موجودات را شامل می شود ، دوّمی نیز همه انسان ها را در برمی گیرد. امّا برخی از انسان ها به خاطر عدم قابلیّت از این هدایت بهره نمی گیرند و عاقبتشان گمراهی است. کسانی که هدایت می شوند نیز عبارتند از: مسلمین، مؤمنین، متّقین، محسنین و همه انسان های صالح.

بنابراین، آنچه در این آیات بیان شده روشن است ، این آیات هیچ گونه تنافی و تضاد و تناقضی با یکدیگر ندارند.

پی نوشت ها:

(1) - سوره بقره، آیه 2.

(2) - سوره آل عمران، آیه 138.

(3) - سوره لقمان، آیات 2 و 3.

(4) - سوره نحل، 89.

(5) - سوره طه، آیه 50.

(6) - سوره روم، آیه 30.

(7) - همان.

(8) - سوره انبیاء، آیه 73 و سوره فرقان، آیه 74 و سوره قصص، آیه 50 و سوره سجده، آیه 24.

(9) - شبهات و ردود حول القرآن الکریم، همان، صفحه 252.

(10) - سوره یونس، آیه 9.

(11) - تفسیر نمونه، جلد یکم، صفحه 99.

(12) - شبهات و ردود حول القرآن الکریم، همان، صفحه 252.

منبع: اسک دین