عزّت انسان در چیست؟
آیا انسان، این موجودِ سراپا فقر و نیاز، نباید متوكّل به خالق «عَلی كُلِّ شَئٍ قَدِیر» باشد؟!
بله؛ شرف و عزّت انسان در این است كه به دیگران از امثال خودش، وابسته و متّكی نباشد؛ بلكه به خودش، یعنی به همان قوایی كه خدا به او داده است اتّكا كند و آنها را به كار بیندازد و از خدا بخواهد كه به او مدد داده و او را به هدف برساند و همین معنای توكّل قرآنی و اعتماد به نفس و خود كفایی، صحیح و معقول است.
از رسول خدا (صلی الله علیه واله وسلم) در معنای توكّل نقل شده كه:
(اَلْعِلْمُ بِأنَّ الْمَخْلُوقَ لا یضُرُّ وَ لا ینْفَعُ وَ لا یعْطِی وَ لا یمْنَعُ وَ اسْتِعْمَالُ الْیأسِ مِنَ الْخَلْقِ)؛
«دانستن اینكه مخلوق، نه زیانی می تواند برساند و نه نفعی، نه اعطایی دارد و نه منعی.»
خالق است كه دل ها را به كسی متوجّه می كند و از كسی بر می گرداند؛ به وسیله‌ی كسی عطا می كند و به وسیله‌ی كسی منع می كند.
(فَإذَا كَانَ الْعَبْدُ كَذَلِكَ لایعْمَلُ لِأحَدٍ سِوَی اللهِ وَ لَمْ یرْجُ وَ لَمْ یخَفْ سِوَی اللهِ وَ لَمْ یطْمَعْ فِی أحَدٍ سِوَی اللهِ فَهَذَا هُوَ التَّوَكُّلُ)؛
وقتی انسان به چنین باوری رسید دیگر، برای احدی جز خدا كار نمی كند، خدمت به خلقش نیز برای جلب رضای خدا می شود و امتثالاً لِأمْرِ الله به احدی جز خدا امیدوار نمی گردد و از احدی جز خدا نمی ترسد و به احدی جز خدا چشمِ طمع نمی دوزد.
وقتی این حال، در آدمی پیدا شد علاوه بر زندگی اُخرویش، در همین دنیا آسایش روحی می یابد. حالا عاقبتش كه جای خودش محفوظ، در دنیا راحت و با عزّت و بی غصّه و غم زندگی می كند و زبان حالش این می شود:
«خداوند همة امور مومن را به خودش واگذار نموده، ولی به او اجازه نداده است كه خودش را خوار و ذلیل گرداند. آیا به این كلام خداوند نمی نگرید كه فرمود: «پس سزاوار است كه مومن عزیز بوده و ذلیل نباشد»
عالی ترین صفت اهل ایمان
(( إِن تُصِبْكَ حَسَنَةٌ تَسُوْهُمْ وَإِن تُصِبْكَ مُصِیبَةٌ یَقُولُواْ قَدْ أَخَذْنَا أَمْرَنَا مِن قَبْلُ وَیَتَوَلَّواْ وَّهُمْ فَرِحُونَ
قُل لَّن یُصِیبَنَا إِلاَّ مَا كَتَبَ اللّهُ لَنَا هُوَ مَوْلاَنَا وَعَلَى اللّهِ فَلْیَتَوَكَّلِ الْمُوْمِنُونَ
قلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَا إِلاَّ إِحْدَى الْحُسْنَیَیْنِ وَنَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِكُمْ أَن یُصِیبَكُمُ اللّهُ بِعَذَابٍ مِّنْ عِندِهِ أَوْ بِأَیْدِینَا فَتَرَبَّصُواْ إِنَّا مَعَكُم مُّتَرَبِّصُونَ))
«اگر نیكى به تو رسد آنان را بدحال مى سازد و اگر پیشامد ناگوارى به تو رسد مى گویند ما پیش از این تصمیم خود را گرفتهایم و شادمان روى بر مى تابند.
بگو جز آنچه خدا براى ما مقرر داشته هرگز به ما نمى رسد او سرپرست ماست و مومنان باید تنها بر خدا توكل كنند.
بگو آیا براى ما جز یكى از این دو نیكى را انتظار مى برید در حالى كه ما انتظار مىكشیم كه خدا از جانب خود یا به دست ما عذابى به شما برساند پس انتظار بكشید كه ما هم با شما در انتظاریم.»
در آیه‌ی 50 خداوند حكیم یكی از علائم و نشانه های منافقان را نشان می‌دهد كه: خود خواهی و خود پسندی درباره‌ی خودشان و بدخواهی و حسادت درباره‌ی دیگران است؛ و در آیه‌ی 51 و 52 یكی از صفات بسیار عالی اهل ایمان را ارائه می فرماید كه: توكّل و رضا دادن به قضا و تقدیر حكیمانه‌ی خداوند است.
می فرماید:
(( إنْ تُصِبْكَ حَسَنَةٌ تَسُوْهُمْ))؛
«اگر حسنه ای به تو برسد ناراحتشان می كند.»
امروزه جدیدترین علم، یعنی روانپزشكی همان چیزهایی را تعلیم می دهد كه پیامبران تعلیم می دادند، زیرا پزشكان روحی دریافته‌اند كه دعا و نماز و ایمان محكم، نگرانی، تشویش، هیجان و ترس را كه موجب بسیاری از ناخوشی هاست، برطرف می سازد. (دیل کارنگی، آیـیـن زندگی، ترجمه جهانگیر افخمی، ص188)
اصولاً ایمان تأثیر به سزایی در نفس انسان دارد، چرا كه اعتماد نفس و قدرت او را بر صبر و تحمل سختی های زندگی افزایش داده و احساس امنیت و آرامش را در نفس او مستقر ساخته و در درونش آسودگی خاطر به وجود می‌آورد.(همان، ص88)
ویلیام جیمز معتقد است در ایمان به خدا نیروی خارق العاده‌ای وجود دارد كه نوعی قدرت معنوی به انسان می بخشد و در تحمل سختی های زندگی به او كمك می كند. (دیل کارنگی، آیین زندگی: چگونه اضطراب و نگرانی را از خود دور کرده و زندگی آرامی آغاز کنیم، ترجمه: سوسن اردکانی، ص 31.)
قرآن كریم، در سوره طلاق می فرماید:
هر كس پرهیزكاری كند، خداوند راه خروجی برای رهایی وی از مشكلات قرار می دهد و از طریقی كه گمان ندارد روزیش را می رساند، و هر كس بر خدا اعتماد كند و كار خود به وی واگذارد، خدا برای او كفایت است. همانا خدا فرمان خویش را به نتیجه می رساند و آنچه را كه بخواهد تخلف ندارد. (طلاق: 2 و 3)
توكل بر خدا كه منبع فناناپذیر قدرت و توانایی است، موجب افزایش مقاومت انسان در برابر مشكلات و حوادث سخت زندگی می‌شود. (آل عمران: 173)
در آیه‌ی 50 خداوند حكیم یكی از علائم و نشانه های منافقان را نشان می‌دهد كه: خود خواهی و خود پسندی درباره‌ی خودشان و بدخواهی و حسادت درباره‌ی دیگران است؛ و در آیه‌ی 51 و 52 یكی از صفات بسیار عالی اهل ایمان را ارائه می فرماید كه: توكّل و رضا دادن به قضا و تقدیر حكیمانه‌ی خداوند است
توكل بر خدا، آثار فراوانی دارد، از جمله:
1. آنكه بر خداوند توكل نماید: اولین نتیجه آن، خودكفایی و عدم نیاز به غیر است، 2. آنكه بر خداوند توكل نماید: تنها از او درخواست چیزی می نماید و او نیز جواب مثبت خواهد داد، 3. آنكه بر خداوند توكل نماید: برای برآوردن تقاضای افراد نیازمند، به خدا قرض الحسنه می دهد و او آن را بهتر و بیشتر پس دهد، 4. آنكه بر خداوند توكل نماید: شكرگذار اوست و خدا را یاور خویش می بیند. (نصرا... شاملی و علی بنائیان اصفهانی، «تبیین میدان معناشناسی واژه "توکل" در نهج البلاغه»، فصلنامه علوم اسلامی، ص 12)
داشتن ایمان، مهم ترین فاکتور برای داشتن آرامش
قرآن، امنیت و آرامشی را كه ایمان در نفس مومن ایجاد می كند چنین توصیف می فرماید: «آری، آنها كه ایمان آوردند و ایمان خود را با شرك نیامیختند، امنیت، مال آنهاست و آنها هدایت یافتگان‌اند.» (انعام: 82)
در فضیلت عظمت و قدرت نفس همین بس كه خداوند در قرآن كریم می فرماید: «و عزت از آن خدا و از آن پیامبر او و از آن مومنان است.» (منافقون: 80)
امام صادق (علیه السلام) نیز در این باره فرموده است: «خداوند همة امور مومن را به خودش واگذار نموده، ولی به او اجازه نداده است كه خودش را خوار و ذلیل گرداند. آیا به این كلام خداوند نمی نگرید كه فرمود: «پس سزاوار است كه مومن عزیز بوده و ذلیل نباشد.» (احمد دیلمی و مسعود آذربایجانی، اخلاق اسلامی، ص 135)
بنابراین، دین و ایمان، انسان را بر نفس مسلط می كند و هنگام كشمكش های درونی، وی را بر طبیعت خود مسلط و امیال را آرام و مهار می سازد. (جمعی از نویسندگان، «دین و دین‌داری در عصر حاضر»، مجموعه سخنرانی ها و مقالات دومین و سومین همایش نیایش، ص 153)
بخش قرآن تبیان
منابع:
سایت مبلغان؛ مقاله علیرضا بخشایش
فصلنامه دین و روانشناسی
