همه چیز در سَهَر است!

تهجد و شب زنده داری از جمله امور اخلاقی و عبادی است که مورد توصیه فراوان در دین اسلام قرار گرفته است. این عمل عبادی که سبب صفای روحی و طراوات جان انسان می شود از جمله مهم ترین آداب اخلاقی در سیر و سلوک الهی است که می تواند نقش عظیمی را در تحقق صفای باطنی آدمی ایفا نماید.

سَهَر در سحر!

شب زنده داری و تهجّد در اصطلاح اهل معنا « سَهَر» نامیده می شود که به معنای بیداری شب است که حداقل یک ساعت قبل از اذان صبح بیدار شده و به عبادت بپردازد. قرآن کریم به صورت موکدّی بر این امر توصیه می فرمائید: «وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَى أَن یَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا ؛

(ای پیامبر) پاره ای از شب را به تهجّد و نماز شب صرف کن که نافله ای خاص تو است باشد که خدایت تو را به مقام محمود مبعوث گرداند.» (اسراء / 79) بنابراین از جمله نوافلی که بسیار بر انجام آن تأکید شده است نماز شب است که بایستی انسان شب را به تهجّد و نماز شب بگذراند. از امام صادق (علیه السلام) نقل است که «نماز شب موجب رضایت پروردگار و محبت ملائکه و سنّت انبیاء و نور معرفت و اصل ایمان و راحتی بدن و کراهت و ناخشنودی شیطان و سلاح بر دشمنان و موجب اجابت دعا و قبولی اعمال و برکت در رزق و شفیع بین انسان و ملک الموت و چراغ قبر انسان و فرش در زیر انسان در قبر و جواب منکر و نکیر و مونس و زائر انسان در قبر تا روز قیامت است.»

دریایی از فایده ها!

بر اساس روایات معصومین (علیهم السلام) و توصیه های بسیار در مورد تهجّد و نماز شب معلوم می شود که دنیا و آخرت آدمی و سعادت او در این دو سرا در گرو تهجّد و نماز شب است. چنانچه به نقل از علامه طباطبائی، حضرت آیت الله قاضی (ره) عارف و اصل در توصیه به فرزند خویش فرمودند: «پسرم دنیا می خواهی نماز شب، آخرت می خواهی نماز شب.» نماز شب و تهجّد در تاریکی شب نه تنها سبب نجات انسان در قیامت و رضایت پروردگار است، در دنیا نیز برای انسان مومن ثمرات بسیاری را به همراه دارد که دور کننده ی دردها از بدن یکی از آن هاست. همان طور که امام صادق (علیه السلام) فرمودند: علیکم بالصلوة اللیّل فانّها سنّة و دأب الصالحین قبلکم و مطردة الدّاء من اجسادکم، بر شما باد به نماز شب به درستی که نماز شب سنّت پیغمبر شماست و عادت صلحای گذشته است و دور کننده ی دردها از اجسام شماست.

نماز شب، سنّت پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم)

مۆمن در اعمال عبادی خود بایستی به نبی اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) پیامبر اسلام تأسی کند و از او پیروی نماید همچنانکه خداوند فرموده:لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ ؛‌(احزاب/21) پس بایستی به دستور فراگیر قرآن در الگوگیری از پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) عمل نمود و امر به تهجد پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) در شب را که قرآن کریم آن را مقام محمودی برای حضرت رسول (صلی الله علیه واله وسلم) می داند مورد تأسی قرارداد و همانند پیامبر مهربانی ها نافله شب و تهجد را بپا دارد. شاید که از این رهگذر مشمول آیه شریفه شود که می فرماید: « آن ها کسانی هستند که خدا هدایت شان کرده پس به دوش و راه ایشان اقتدا کن.» (انعام/ 90)

بهترین دلیل خلوص در دوستی خدا!

نماز شب و تهجّد شبانه بهترین دلیل خلوص در دوستی خدا و صفای قلب و دعوی صدق ایمان است و چرا این طور نباشد که مومن شیفته ی خدا فرصت شب را غنیمت می دارد و رازهای شبانه با حضرت دوست را از دست نمی دهد:  البته نماز شب بهترین شاهد اخلاص و صفای قلب و دعوی صدق ایمان است.» (مزمل/6)

رسول اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) در وصیت به امیرالمومنین (علیه السلام) فرمودند: بر تو باد به نماز شب و سه بار تکرار فرمودند و سپس فرمودند: آیا به آنان که در شب نماز می گذارند نمی نگیرید، اینان زیباترین مردم هستند زیرا که آن ها در شب برای پروردگار نمازگزاردند و خداوند هم از نور خود بر آن ها پوشانید. براساس روایات و آیات شریفه بسیار در فضیلت این عمل، عاقل نباید چنین فرصت طلایی را به راحتی از کف بدهد و در خواب غفلت به سر برد. تنها در کتاب وسائل الشیعه که از کتب امامیه و مهم ترین آن هاست، 41 حدیث در فضیلت تهجد و نماز شب آمده است و چندین حدیث نیز بر کراهت ترک آن ذکر شده است.

مبغوض ترین خلق نزد خدا!

از جمله روایاتی که در مورد سبک شمردین و کراهت ترک نماز شب آمده است از امام صادق (علیه السلام) که فرمودند: هر کس نماز شب نخواند از شیعیان ما نیست و در روایت دیگری رسیده است که مبغوض ترین خلق در نزد خدا کسی است که شب چون مرداری بیفتند و روز را به بطالت و تنبلی گذراند.

هم چنین از سول خدا (صلی الله علیه واله وسلم) نقل است که فرمودند: احدی نیست مگر آنکه برای او ملکی است که هر شب دو بار او را بیدار می کند و به او می گوید ای بنده ی خدا بر خیز و به یاد پروردگارت باش. دفعه ی سوم اگر توجهی نکرد آن ملک می رود و شیطان در گوش او بول می کند! از حاج میرزا جواد ملکی تبریزی از عرفای و اصل کامل رسیده است که بعضی از شب زنده داران را می شناسم که در اوائل کار صدای آن فرشته را که او را با لفظ «آقا» از خواب بیدار می نمود می شنید! پس بایستی فضیلت نماز شب و ک راهت شدید ترک آن را دریافت و به بهانه ی خواب در این امر سستی و تعلل ننمود.

ترجیح خواب بر تهجّد!!

برخی خواب را بر نماز شب و تهجد توجیج می دهند!

ایشان کسانی هستند که اول شب را به بیهودگی و شب نشینی های بی فایده می گذرانند و پس از خوردن بسیار در رختخوابی نرم به خواب می روند! قطعاً این افراد نمی توانند برای تهجّد و نماز شب بپاخیزند. چرا که سنگینی غذای شب و تا دید وقت بیدار ماندن مانع از آن می شود که ایشان از بستر خواب جدا شوند!

دسته ی دیگر کسانی هستند که خود را برای نماز شب آماده می کنند و به آنچه که در روایات برای بیدار شدن رسیده متوسل می شوند، اما باز هم خواب می مانند! این گروه کسانی هستند که ممکن است براساس فرمایش امیرالمومنین (علیه السلام) کسانی باشند که گناهان قید و بند ایشان شده است و یا این خواب ماندن لطفی باشد از جانب پروردگار متعال نسبت به آن ها که ایشان را از عجب محافظت نماید و به  خاطر تأسف شدید بد از دست دادن تهجّد و نماز شب اجر بیشتری بر آن ها عنایت فرماید. البته بر اساس اخبار معصومین (علیه السلام) اگر این خواب ماندن به علت لطف الهی باشد یکی دو شب بیشتر نخواهد بود! یعنی پس از آن موفق به تهجّد می شوند، پس اگر قصد نماز شب نمی کنیم! و یا می کنیم ولی هیچ وقت موفق نمی شویم باید سر نخ امر را در گناهان و خطاهای خود بجوییم!

هیچ چاره ای نیست بجز نماز شب...

پس برای آنکه خود را از گناهان نجات دهیم و قید و بند آن ها را از دست و پای خود بگشاییم بایستی به نماز شب و تهجد شبانه روی آورد و بر آن اصرار نمود. از آیت الله قاضی (ره) عارف و اصل نقل است که فرمودند: امّا نماز شب، پس هیچ چاره و گریزی برای مومنین از آن نیست و تعجب از کسی است که می خواهد به کمال دست یابد در حالی که برای نماز شب قیام نمی کند و ما نشنیدیم که احدی بتواند به آن مقامات دست یابد مگر به وسیله نماز شب!»

شمه ای کوتاه بر آداب نماز شب

بهترین زمان برای نماز شب، یک ششم اول از نیمه ی دوم شب است. از امام صادق (علیه السلام) روایت شده که فرمودند: در شب ساعتی است که نمی شود بنده ی مسلمانی در آن برخیزد و نماز بگذارد و خدا را بخواند و خداوند دعایش را مستجاب ننماید. راوی می گوید گفتم این چه ساعتی است فرمودند: یک ششم اول از نیمه ی دوم شب. همچنین در اخبار معصومین آمده است که برای توفیق به نماز شب و تهجّد آیه ی آخر سوره ی کهف را قبل از خواب قرائت کنید و نیز برخی ادعیه که از معصومین (علیهم السلام) وارد شده است که برای توفیق به نماز شب قبل از خواب خوانده شود. و به طور کلی حالات اول شب در توفیق آخر شب و تهجد موثر است و بایستی از نظر ساعت خواب و نوع غذا مورد توجه باشد. همچنین آقا میرزاد جواد ملکی تبریزی توصیه می فرمایند که مومن قبل از خواب محاسبه ی نفس انجام دهد که این موضوع موثر در توفیق به نماز شب نیز می باشد.

سخن پایانی...

حال که معلوم شد تهجد و سحرخیزی چه میزان برکات دنیوی و اخروی برای انسان به همراه دارد لازم است انسان بکوشد خود را مهیای اقامه ی آن نماید و از برکات آن پر نصیب گردد.

اگر در مناجات های شبانه تان و تهجدهای خالصانه تان یادتان بود و باران گرفت دعایی برای بیابان کنید.

التماس دعا

ن. رادفر                        

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان

منابع و مآخذ:

1- اسرار الصلوة، حاج میرزا جواد ملکی تبریزی (ره)- ترجمه رضا رجب زاده

2- عطش (ناگفته هایی از سیر توحیدی حضرت آیت الله سید علی قاضی طباطبائی (ره)- استاد سید محمدحسن قاضی طباطبائی

3- نشان از بی نشان ها- علی مقدادی اصفهانی- ج دوم

4- چهل حدیث- امام خمینی (ره)

5- توسعه ی معنوی در پرتو نماز- سید جلال رضوی همدانی

6- بحارالانوار- علامه مجلس (ره)- باب الصلوة

7- آداب نماز- امام خمینی (ره)

8- سلوک الی الله- میرزا جواد ملکی تبریزی (ره)