زبان و ادبیات ایران باستان

زبان و ادبیات ایران باستان. زرشناس، زهره ،1385،  زبان و ادبیات ایران باستان. مجموعه از ایران چه میدانم؟33، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، چاپ دوم.

زبانهای ایرانی که در سه دوره باستان و میانه و جدید تقسیم بندی شده اند جزو شاخه بزرگتر زبانهای هند و ایرانی هستند.این کتاب تقسیم بندی موجود را در مقدمه که با عنوان "پیش سخن" آمده است شرح میدهد و در متن اصلی به زبان و ادبیات دو دوره باستان و میانه میپردازد و آثار بازمانده از آن دو را معرفی میکند.

فهرست مطالب :

پیش سخن

فصل اول.زبان و ادبیات باستانی ایران

1.مادی

2.سکایی

3.فارسی باستان

4.اوستایی

فصل دوم.زبان و ادبیات میانه ایران

گروه غربی

1.پهلوی اشکانی(پارتی, پهلوانی)

2.فارسی میانه(پهلوی, پارسیک)

گروه شرقی

1.سغدی

2.خوارزمی

3.سکایی

4.بلخی

ادبیات مانوی

1.کتابهای مانی

2.آثار منثور پیروان مانی

3.اشعار مانی

سخن پایانی

پی نوشت

مآخذ

در مقدمه (پیش سخن ) کتاب جایگاه زبان های ایران باستان را در تقسیم بندی زبانهای دنیا مشخص می کند و شاخه های آن  را ذکر می کند به این ترتیب دیدی کلی نسبت به این زبان ها و جایگاهشان ارائه می دهد.

فصل اول کتاب به نام "زبان و ادبیات باستانی ایران" به معرفی مفصل زبان های ایرانی شاخه های باستانی می پردازد. دوره کاربرد آنها (از قدیم ترین زمان تا فروپاشی شاهنشاهی هخامنشی «330ق.م») ذکر می کند و سپس زبانها را به ترتیب زیر توضیح می دهد.

1.مادی : زیر این عنوان نویسنده موارد زیر را شرح می دهد:

معرفی قوم ماد, محدوده جغرافیای کاربرد زبان مادی، آثار مکتوب و شفاهی که ریشه آنها به زبان مادی می رسد.

2.سکایی : معرفی سکاها, مکان زندگی آنها, داستانهای مکتوب و شفاهی که از این قوم برخاسته است مواردی است که زیر این عنوان شرح داده شده.

3.فارسی باستان : نویسنده علاوه بر توضیح موارد بالا ، الفبای این زبان را هم شرح می دهد. آثار کتبی و شفاهی بازمانده از آن را معرفی می کند. درباره هر یک توضیح مختصری میدهد. این آثار مشتمل بر کتیبه هایی هستند که زیر نام هریک اطلاعات زیر ارایه شده است :

تاریخ, زبان, جنس , نام اختصاری, مکان, موضوع و لزوم پدید آوردن کتیبه.

مثال :

« کتیبه های بیستون.

سنگ نوشته بزرگی به سه زبان فارسی باستان ، اکدی و ایلامی که مهم ترین و مفصل ترین کتیبه داریوش  است. در زیر صفحه نقش برجسته داریوش و سرداران و اسیران کنده است. در این کتیبه داریوش چگونگی غلبه بر بردیای دروغین و شورشیان و به سلطنت رسیدن خود را بیان کرده است، افزون بر این ده کتیبه  کوچک و یک کتیبه هجده سطری نیز زیر نگاره داریوش دیده می شود.»    (صفحه 17)

در آخر ارزش ادبی نوشته های فارسی باستان بررسی می شود و با ارزش تاریخی ، اجتماعی ، و زبان شناختی آن مقایسه می شود.

4. اوستایی : محدوده جغرافیایی، تاریخ کاربرد و قوم به کار برنده این زبان, مواردی است که نویسنده در اینجا شرح می دهد. بعد از آن به ریشه شناسی واژه اوستا, معرفی الفبای این زبان و معرفی کتاب اوستا می پردازد.و در ادامه بخش های مختلف این کتاب را به ترتیب شرح   می دهد:

-اوستای گاهانی:

1.گاهان                     2.یسن های هپتنگهایتی

-اوستای متاخر:

1. یسن ها     2.ویسپرد    3.خرده اوستا   4.وندیداد   5.یشت ها   6.هیربدستان و نیرنگستان

7.هادخت سنک      8.اوگمدیچا     9.ویثا نسک      10آفرین پیغامبر زردشت

11.وشتاسب(=گشتاسب)یشت

در آخر، ارزش ادبی نوشته های اوستایی شرح داده شده و بخش های مختلف آن از این لحاظ با هم مقایسه می شود.

فصل دوم  "زبان و ادبیات میانه ایران "

در مقدمه کوتاه این قسمت ، تاریخ ، محدوده جغرافیایی و شاخه های این زبان توضیح داده می شود و سپس نویسنده به ترتیب زیر شرح می دهد :

1. گروه غربی :   1- پهلوی        2- فارسی میانه

2.گروه شرقی :   1- سغدی       2- خوارزمی           3- سکایی        4- بلخی

3.مانوی

برای هریک از این زبان ها نویسنده، تاریخ، محدوده کاربرد، ریشه، الفبا، خط و قوم به کار برنده آن را معرفی میکند  و شرح می دهد.سپس به بررسی آثار آن می پردازد. برای زبان پهلوی اشکانی الفبای آن  را در جدولی با معادل فارسی و لاتین آن آورده است. در آخر ارزش ادبی این آثار را توضیح می دهد و به تاثیر آثار این زبان در شاهنامه و ویس و رامین می پردازد. بعد از معرفی زبان پهلوی اشکانی به فارسی میانه می رسد. ریشه خط، الفبا، تاریخ و محدوده جغرافیایی این زبان را شرح میدهد . وسپس آثار آن را به سه بخش تقسیم میکند:

1.کتیبه ای

2.کتابی

3. زبور

آثار کتیبه ای را در دو شاخه دولتی و خصوصی معرفی می کند و آثار کتابی را نیز به دو بخش ترجمه و تفسیرهای اوستا و کتابهایی که بر اساس اوستا نوشته شده است, تقسیم می کند و شرح می دهد. بعد از آن به شرح زبور می رسد و در آخر به ارزش ادبی آنها می پردازد. در اینجا گروه غربی به پایان می رسد و نویسنده معرفی گروه شرقی را آغاز می کند. پس از توضیحات اولیه به ترتیب زبان های سغدی ، خوارزمی ، بلخی و سکایی را شرح می دهد.

1.سغدی : نویسنده آثار این زبان را به دو گروه دینی و غیر دینی تقسیم می کند. آثار دینی را در سه گروه بودایی ، مانوی و مسیحی بررسی می کند و آثار غیر دینی را به سکه ها، نامه های باستانی، کتیبه ها و آثار کوه مغ بخش کرده و شرح می دهد .

در نهایت هم بر اساس روند معمول کتاب ارزش ادبی این آثار را بررسی می کند.

2.خوارزمی : آثار این زبان در دو گروه میانه (قدیم ) و متأخر بررسی شده و ارزش ادبی آنها شرح داده می شود.

3.سکایی: نویسنده برای این زبان دو گویش شمال غربی با نام تمشقی و شرقی با نام ختنی را معرفی می کند و آثار و ارزش ادبی هر یک را جداگانه شرح می دهد.

4.بلخی: محدوده جغرافیایی، زمان، و الفبای این زبان شرح داه شد و آثار آن در گروه سکه ها، مهر، کتیبه و دست نوشته معرفی می شود. و در آخر نیز ارزش ادبی آنها بررسی می شود.

در آخر فصل دوم پس از شرح زبان ها قسمتی را به ادبیات مانوی اختصاص می دهد. آثار بازمانده از مانی و پیروانش که بر خلاف زردشتیان به نوشتن کتاب و رساله علاقه فراوان داشتند، شامل قدیم ترین آثار ادبی مدون به زبان های ایرانی(فارسی میانه، پهلوی اشکانی، سغدی و بلخی) صرف نظر از آثار کتیبه ای است.

این آثار به خط مخصوص مانویان نوشته شده که از خط سریانی سترنجیلی گرفته شده است و پالمیری نیز نامیده می شود.

سپس آثار آن را به ترتیب زیر شرح می دهد:

دسته اول:

کتاب های مانی: انجیل، گنجینه زندگان، فرقماطیا، رازها، غولان، نامه ها، زبور، ارژنگ شاپورگان، کفالایا

مثال:

«ارژنگ، فهرست هفت کتاب مقدس مانی معمولا با نام ارژنگ یا ارتنگ همراه است که مجموعه ایی از نقاشی های مانی برای نشان دادن چگونگی چهان های « روشنی»  و « تاریکی» و جهان کنونی است. در متن های مانوی چینی آن را «تصویر دو اصل بزرگ » نامیده اند. در سده پنجم قمری هنوز نسخه ایی از این کتاب در غزنه وجود داشته است. کتاب ارژنگ به ما نرسیده است، اما قطعاتی از متنی بع زبان پهلوی اشکانی با عنوان توضیح یا تفسیر ارژنگ در میان اوراق تورفان وجود دارد.» (ص 100)

دسته دوم:

آثار منثور پیروان مانی: شرح حال مانی, داستان های تمثیلی, نامه ها, تفسیر جان, تکوین عالم, مواعظ

منوهمد روشن، چکیده تعلیمات مانی

دسته سوم:

اشعار مانوی: در این قسمت نویسنده مضمون اشعار مانوی را که به هدف های دینی سروده شده اند شرح می دهد و می گوید بخش عمده ایی از ابیات مانوی را این اشعار تشکیل می دهد و در آخر ساختار این اشعار را شرح می دهد و به ارزش ادبی نوشته های مانوی میپردازد. نویسنده در صفحه آخر نشانه های اعداد در زبان پهلوی و نام لاتین آنها را از کتاب ژاله آموزگار و احمد تفضلی می آورد.

سخن پایانی بخش آخر کتاب است که به تعریف ادبیات، زمان و دلایل به وجود آمدن آثار ادبی به صورت شفاهی و مکتوب می پردازد.

پی نوشت و ماخذ آخرین صفحات کتاب را تشکیل می دهد.