نماز شب بر پیامبر(صلی الله علیه وآله) واجب بود؟

یکی از عباداتی که بطور ویژه در اسلام تاکید شده نماز خواندن و قرآن خواندن شبانه و عبادت در شب است که برای مسلمانان امر مستحبی است، اما برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) واجب بوده است.

مزمل از سوره های است که در اوائل بعثت به پیامبر(صلی الله علیه و آله) نازل شد، در ابتدای این سوره آمده است." بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ. قُمِ اللَّیْلَ إِلاَّ قَلِیلاً. نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً. أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً"(بنام خداوند بخشنده بخشایشگر . اى جامه به خود پیچیده. شب را، جز كمى، به پا خیز.  نیمى از شب را، یا كمى از آن كم كن. یا بر نصف آن بیفزا، و قرآن را با دقت و تامل بخوان)(1الی4 مزمل)

"مزمل" یعنی لفافه به خود پیچیده، كسى كه جامه یا چیزى به خود مى‏پیچد تا بخوابد یا مثلا سرما را دفع كند، آن را" مزمل" مى‏گویند، و با توجه به سیاق آیات گویا پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مقابل دعوتش مورد استهزا و اذیت قرار گرفته، و براى خاطر خدا اندوهناك شده، و براى رفع غم و اندوه خود جامه‏اى به خود پیچیده تا لحظه‏اى استراحت كند، در این هنگام خطاب شده كه اى "جامه‏ به خود پیچیده".

در روایت آمده كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) داخل خانه خدیجه شد، در حالى كه از شدت كوفتگى و فزع و ترس نمى‏توانست روى پاى خود بایستد، و فرمود: مرا بپیچید، چیزى نگذشت كه جبرئیل ندایش در داد كه: "یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ".

منظور از " قیام در لیل" بلند شدن در شب براى نماز است. این آیات  رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را امر مى‏كند به اینكه نماز شب بخواند، تا به این وسیله آماده و مستعد گرفتن مسئولیتى گردد كه به زودى به او محول مى‏شود، و آن قرآنى است كه به وى وحى خواهد شد، همچنین به تلاوت قرآن توصیه می شود.

در آغاز دعوت پیامبر(صلی الله علیه و آله) بت پرستی و خرافه و دشمنان متعصب و لجوج در مکه وجود داشتند که ایشان و یاران اندكش با استمداد از تربیت قرآن مجید، و استعانت به نماز شب و استفاده از تقرب به ذات پاك پروردگار، توانستند بر تمام این مشكلات فایق آیند.

محمد بن مسلم از امام باقر (علیه السلام) روایت كرده كه گفت: من از آن جناب از این كلام خدا پرسیدم كه مى‏فرماید: " قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا". فرمود: "خداى تعالى به آن جناب دستور داد كه در هر شب نماز شب بخواند، مگر آنكه استثنائا شبى نتواند."

این آیات پیامبر(صلی الله علیه و آله) را مخیر مى‏كند كه نیمى از شب، یا كمتر از آن، و یا بیشتر از آن را بیدار بماند، و تلاوت قرآن كند.

با توجه به آیه پایانی این سوره علاوه بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) عده ای از مومنان و اصحاب ایشان نیز از ایشان متابعت نموده و در شب به عبادت می پرداختند.

در آیه آخر این سوره خداوند تخفیفی در این زمینه می دهد "إِنَّ رَبَّكَ یَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى‏ مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَكَ وَ اللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَیْكُمْ فَاقْرَۆُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ ..."(پروردگارت مى‏داند كه تو و گروهى از كسانى كه با تو هستند نزدیك دو سوم از شب یا نصف یا ثلث آن را بپا مى‏خیزید، و خداوند شب و روز را اندازه‏گیرى مى‏كند، او مى‏داند كه شما نمى‏توانید مقدار آن را اندازه‏گیرى كنید، لذا شما را بخشید اكنون آن مقدار از قرآن كه براى شما میسر است تلاوت كنید...)(20 مزمل)

خطاب در این آیه به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است، و تعبیر به " ربك" اشاره است به اینكه رحمت و عنایت الهى شامل آن جناب است، و همچنین تعبیر به " یَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ ..."، بویى از شكر مى‏دهد، و از لحنش پیداست كه مى‏خواهد از آن جناب تشكر كند.

باید توجه نمود که این آیه ، آیات ابتدای سوره را نسخ نمی کند بلکه تخفیفی بر آن است. هر چند از همان ابتدا هم قیام و عبادت در شب، مستحبّ و سنت مۆكد بوده، و جز در مورد شخص پیغمبر اكرم(صلی الله علیه و آله) هرگز جنبه وجوب نداشته است (آیات دیگری نیز مبنی بر وجوب نماز شب بر ایشان وجود دارد) و در این آیه پایانی این حکم تخفیف داده شده است.

در روایات آمده وقتى آیه" یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا" نازل شد، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مدت ده سال شب‏ها را به قیام و عبادت گذرانید، طایفه‏اى از اصحابش نیز او را متابعت مى‏كردند، خداى تعالى بعد از ده سال آیه" إِنَّ رَبَّكَ یَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ ... وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ" را نازل كرد، و بعد از ده سال تخفیفى به كار آنان داد.

البته در برخی روایات دیگر این مدت یک سال و یا هشت ماه آمده است.

در فضیلت نماز شب روایات زیادی نقل شده است. در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) آمده است: "ان من روح اللَّه تعالى ثلاثة: التهجد باللیل و افطار الصائم، و لقاء الاخوان"(سه چیز از عنایات مخصوص الهى است: عبادت شبانه (نماز شب) و افطار دادن به روزه‏داران، و ملاقات برادران مسلمان)

در حدیث دیگرى از همان امام آمده كه در تفسیر آیه" إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ "(كارهاى نیك اثر كارهاى بد را از بین مى‏برد) فرمودند:"صلاة اللیل تذهب بذنوب النهار"( نماز شب گناهان روز را از بین مى‏برد.)