تزیین کتب در مکتب بغداد

نخستین کتاب هایی که نقاشان در اوایل دوره ی اسلامی مصور ساختند ، کتابهای علمی در مورد مسائل پزشکی ، گیاه پزشکی ، ستاره شناس ، مکانیک و نیز کتب ادبی بودند. در نیمه ی دوم قرن 2هـ.ق کتاب های پزشکی یونانی به طور مستقیم از زبان یونانی و یا به وسیله ی ترجمه های سریانی آن به زبان عربی برگردانده می شد. یکی از نامدارترین مترجمان "حنین بین اسحاق " از نسطوریان حیره بود که در زمان مامون بیشتر علوم یونای را به عربی برگرداند.بیشتر مترجمان این دوره مسیحیان بوند. آنها برای بدست آوردن نسخه های دستنویس یونای به آسیای صغیر و سرزمین های تحت قلمرو امپراتور بیزانس عزیمت می کردند.

در ادامه به معرفی اختصاصی چند کتاب از مکتب عباسی (بغداد) خواهیم پرداخت.

خواص الادویه

در اوایل دوران اسلامی مصور سازی کتاب های پزشکی زمینه ی اندکی داشت. بر عکس کتاب های گیاهشناسی و دارویی که بیشتر آن ها به زبان یونانی بودند، مورد توجه بیشتری قرار می گرفت و لاجرم بیشتر مصور می شد. از جمله می توان به کتابها و نوشته های "دیسکوریدوس" (Disoscorides)  پزشک مسیح قرن اول میلادی اشاره کرد که کنستانتین هشتم امپراتور بیزانس یک نسخه از آن را در سال 948م برای عبدالرحمن خلیفه اموی اندلس فرستاد. شاید در میان دست نویس های که سفیران مامون از بیزانس به بغداد آوردند، نسخه هایی از دست نویس های دیسکوریدس وجود داشته که تصاویر اصلی آن در نسخه ترجمه شده به عربی باقی مانده است.

کتاب "خواص الادویه" ترجمه ی کتاب "ماتریا مدیکا" تالیف دیسکوریدس است. موضوع تصاویر آن شیوه ی تهیه دارو، جراحان در حال کار همراه با منظره ای از درختان تجریدی است. نقاش بیشتر این تصاویر "عبدالله بن فضل" است. در تصاویر کتاب خواص الادویه، چهره ها به صورت انسان هایی متفکر ترسیم شده اند. در نقوش کتاب رنگ های قرمز، زرد، سبز، ارغوانی و طلایی به چشم می خورد. وجود هاله ی گرد سر افراد در کتاب خواص الادویه ، که بیانگر قداست احتمالی آنان است، حائز اهمیت بسیار است.⁽¹⁾

کلیله و دمنه

داستان های جانواران که سرشار از پند و اندرز بود، در طی قرن های اولیه ی اسلامی با استقبال وسیع خوانندگان روبرو می شد و نسخه های اختصاصی آن ها برای کتابخانه های پادشاهان فراهم می آمد.

کتاب کلیه و دمنه از جمله کتاب هایی است که همزمان با آغاز نهضت ترجمه از زبان فارسی به عربی ترجمه شد. اصل کتاب کلیله و دمنه "کتاب بیدپای" حکیم هندی است که در حدود قرن 6م. به زبان سانسکریت نوشته شده بود و توسط "برزویه طبیب " به پهلوی ترجمه شد. "عبدالله بن مقفع" ⁽²⁾ آن را از پهلوی بر عربی برگرداند. این کتاب بعد از ترجمه ، توسط هنرمندان نقاش مصور شده است. نسخه ای از این کتاب در حال حاضر در موزه ملی پاریس نگهداری می شود. کتاب کلیه و دمنه حاوی داستان های پند آموز با زبان حیوانات است.

مقامات حریری

مقامات حریری از جمله آثار مصور عربی نیمه ی اول قرن هفتم هـ.ق به شمار می آید. چندین نسخه از این کتاب تصویر شده و عالی ترین آن در سال 634هـ.ق استنساخ و مصور شده است و در حال حاضر در کتابخانه ی ملی پاریس نگهداری می شود. این نسخه به نام نخستین دارنده ی آن "شفر" ⁽³⁾نامیده می شود. نسخه های دیگری از این کتاب در سن پترزبورگ ، کتابخانه ی ملی وین، موزه بریتانیا، استانبول و کتابخانه بودلی آکسفورد لندن موجود است. نقاشی های این کتاب منسوب به " یحیی بن محمود واسط (الواسطی) است. در بازگویی داستان های این کتاب از نام های دو شخصیت به نام های "حارث" و " ابوزید" استفاده شده است. در تصاویر نسخه ی موجود در پاریس ریال پیکر افراد با لباس گشاد  و صورت های دراز ، شبیه قدیسین مسیحی دیده می شود.

در این نسخه اعراب در ضمن زندگی روزمره ی خود در مسجد ، مزرعه، صحرا و دریا نشان داده شدند. احتمالا نقاش این کتاب از ترکیب هنرهای ایرانی (ساسانی) و بیزانسی هنر تصویر سازی اسلامی را در این دوره به وجود آورده است⁽⁴⁾

الاغانی

تصاویر بعضی نسخه های مصور شده در بغداد در این دوره ی پانصد ساله ، تاثیرات هنر ایرانی و آسیای مرکزی را نشان می دهد. در سرنگاره یک نسخه از کتاب "الاغانی" قراردادهای پیکرنگاری و جامه پردازی مانوی و بودای دیده می شود. این قراردادها شامل سیمای مغولی ، گیسوان نازک بافته و چین های پیچان لباس ها است.

کتاب الاغانی تالیف "ابوالفرج اصفهانی" ⁽⁵⁾ شامل بیست جلد و شش جلد آن دارای تصویر در آغاز جلد است. در بیشتر تصاویر این جلدها فرمانروا در مراسم ویژه ای به چشم می خورد. نسخه های این کتاب در حال حاضر در کتابخانه ی ملی قاهره و کتابخانه ی فیض الله استانبول نگهداری می شود.

پی نوشت:

1- وزیری، ص188.

2- متوفی به سال 759م.

3- Schefer

4- همان

5- متوفی به سال 356هـ.ق

تاریخ هنر نقاشی و مینیاتور در ایران / تیمور اکبری و پوریا کاشانی

تاریخ عمومی هنرهای مصور/ علیقلی وزیری