هنر نساجی در دوران عباسی(2)

پارچه هایی که نام خلیفه بر آنها بافته شده بود " طراز " (تراز) نام دارند. باری پیش از دوره ی عباسیان نیز نساجان راهی یافته بودند تا متون پیچیده و طویلی را به هنگام بافتن پارچه وارد کنند. پارچه های "طراز" در کارخانه های دولتی سراسر امپراتوری تولید می شد. رسم منسوجات طراز در دوران امویان نیز وجود داشت ، اما در نزد خلفای عباسی در قرون 9 و 10 میلادی (3 و 4 هـ. ق) به اوج رسید و کارخانه های دولتی در سراسر شمال افریقا ، مصر ، یمن ، سوریه ، عراق ، ایران و ماورا النهر فعالیت داشتند.

در واقع شمار اندکی از جامه ها باقی مانده اند. غالبا اینها تکه تکه شده اند و جامه های کهنه ی کتانی و پنبه ای بازیافت شده و به کاغذ بدل می شدند. گاه پارچه بریده می شد و تکه ی نوشته دار که تصور می رفت کیفیت تعویذی⁽¹⁾ داشته باشد محفوظ مانده.

چندین هزار قطعه نوشته دار موجود است که اغلب در مکانهای تدفینی "فسطاط" (قاهره قدیم) یا آسیای مرکزی به دست آمده زیرا از این منسوجات ارزشمند غالبا برای کفن استفاده می شد. بیشترین پارچه های مزین به طراز باقیمانده ، کتانی و از سایر پارچه های سبک وزن است که شاید تکه هایی از شنلها، جامه های تابستانی ، زیر جامه ، عمامه ها، شالها ، حمایلها ، دستمالها و سایر پارچه های روکش اسباب و اثاثه بوده اند. اما این تکه پارچه های باقیمانده فقط شمار اندکی از کل طیف موادند، زیرا بسیاری از متون ادبی که جامه ها و لوازم منزل های درباری را تشریح می کنند در بدو امر از ابریشمها سخن می رانند، و تصاویر در نسخ خطی قرن 13م/7هـ.ق حکمرانان و درباریانی را نشان می دهد که رداهای راه راه و منقش با بازوبندهای نوشته دار به تن دارند که چه بسا این تصوایر پارچه های ظریف و زیبا و گران قیمتی چون پارچه ی زری و ابریشم موجدار را بنمایانند.

نوع پارچه طراز که به دست ما رسیده حاوی متنی تزیینی است که در آن برای خلیفه خیر و برکت آرزو شده. گاهی اوقات نوشته ی مورد نظر نام وزیری است که سفارش طراز را داده بودبه همراه تاریخ و محل تولید . طی مرور زمان هم خط نوشته و هم متن آن تحول یافت. طرازهای متعلق به قرن 9م/3هـ متن کوتاه تری با حروف زاویه دار کوفی دارند، ر حالی که طرازهای قرن10م/4هـ حروفی تزیینی تر و متونی طولانی تر می نمایند و ذکر القاب کامل و اطلاعات بیشتری را شامل می شود، از جمله نام متصدی کارخانه. این پارچه های نوشته دار به منزله ی نشان جاه و جلال عباسیان به شمار می رفت و هنگامی که سال 969م فاطمیان مصر را تصرف کردند، اسامی خود را در طرازهای تولید شده در انجا گلدوزی کردند.

علاوه بر چندین هزار قطعه طراز ، در خزانه های کلیساهای اروپایی قطعه های پارچه ی ابریشمی نیز نگهداری شده. این پارچه های نفیس و زیبا به وسیله تجار و صلیبین به اروپا آورده شده و آنها را یا می فروختند یا به صومعه ها و کلیساها هدیه می دادند که برای پیچیدن بقایای مقدس قدیسان کلیسا به کار می رفت. معروف ترین اینها "سن ژوزه" است؛ و این نام از این جهت پیدا شده که پارچه مورد نظر را یرای نگهداری بقایای مقدس سن ژوزه در دیر "سن ژوزه- سور- مر" حوالی "کان" در شمال فرانسه استفاده می کردند. این نمونه نساجی نادر با "سرژه"⁽²⁾ بافته شده و تار سرخ و هفت رنگ پود دارد: ارغوانی ، زرد ، عاجی، آبی آسمانی ، قهوه ای روشن ، مسی و قهوه ای طلایی.

در حاشیه ردیفی از شترهای کوهاندار موسوم به شترهای "باکتریا" یی دیده می شود و خروسی هم در کنار نقش زده شده است و در زمینه مستطیل دوفیل روبروی هم با اژدهایی درمیان پای شان قرار داردند. نوشته ی زیر پای فیلها، هرچند بر عکس نگاشته شده ، خواستار پیروزی و رفاه برای فرمانده "ابومنصور بُقتکین" است و از خدا برای او طول عمر طلب می کند. با آنکه این پارچه اطلاعاتی در مورد تاریخ تهیه و مرکز تولید ارائه نمی دهد ، می توان فرد نامبرده در خط نوشته را فرماندهی ترک در ولایت خراسان شمال شرقی ایران شناسایی کرد که سال 961م به دستور حاکم سامانی اعدام شد. در نتیجه این قطعه منسوج باید پیش از آن تاریخ تهیه شده باشد. چندین عنصراز طرح، اصل پارچه را به ایران یا آسیای مرکزی نسبت می دهد.

برای مثال خروسها و شالهای مواج روی شترها طرح هایی هستند که به صورت مفصل در هنر ساسانیان پیش از اسلام رایج بوده است.اژدها نقشمایه چینی است و شترهای باکتریایی با هنر آسیای مرکزی همخوانی دارد. در مورد کاربرد این پارچه فقط با حدسیات سرو کار داریم. بی تردید چنین طاقه هایی تولید انبوه داشته، چون بر پا کردن دار پارچه ، فرایندی بسیار وقت گیر بوده است . سیاح ایرانی آن زمان "ناصر خسرو" که در این بخش از جهان برخاسته، می گوید: به چشم خود دیده ام که ملتزمان رکاب خلیفه در قاهره ، صف به صف سوار بر اسبهایی بوده اند که با زینهای نفیسی آذین گشته بود و بر آنها نام حکمران خوانده می شد. بافته سن ژوزه، شاید یک چنین مورد استفاده ای داشته ، زیرا طرح فیلها که در برابر بینندگان سربالا قرار می گرفتند و نوشته ای که اسب سواران سمامانی بر پشت اسبها نشسته نی توانستند بخوانند بر چنین کاربردی دلالت می کند.

توضیح تصویر:

کفن سن ژوزه، ایران یا آسیای مرکزی، قبل 961م، تکه ابریشمی ، ابعاد 94*52، پاریس موزه لوور.

پی نوشت:

1- به معنای آنچه از عزائم و آیات قرآنی و جز آن نوشته جهت حصول مقصد و دفع بلاها با خود دارند.

2- بافت کج راه یا جناغی

Islam art & architecture/ Markus Hattsein & Peter Delius

هنر و معماری اسلامی انتشارات پیکان