شرط لازم خوشبختی!

در هر زمانه و عصری علوم و دانشهایی سرآمد سایر علوم زمان خود می شوند اما در همه ی احوال و زمانها علومی وجود دارند که پرداختن به آنها و فراگیری آن ها خیر و سعادت ابدی را برای انسان به ارمغان می آورد. انسان عاقل کسی است که این علوم را بشناسد و پایه ی اعتقادات خویش را توسط آنها محکم نماید و بدین ترتیب زیر بنایی ترین پایه برای سعادت خویش را فراهم آورد!

تقسیم بندی علوم

در همه ی زمانها توسط اندیشمندان مختلف تقسیم بندی علوم و دسته بندی دانشها متداول بوده است در عالم اسلامی نخستین بار ابونصر فارابی در کتاب « التنبیه علی سبیل السعادة » علوم را به دو دسته ی اصلی تقسیم نمود که علم نظری و علم عملی هستند. فارابی در کتاب دیگر خود به نام احصاءالعلوم از 8 علم یاد می کند که برخی فلسفی و برخی غیر فلسفی به شمار می آیند.

ابن سینا در کتاب «منطق المشرقین» علوم را به گونه ای دیگر تقسیم کرده و محور تقسیم علوم را براساس جاودانگی و عدم جاودانگی علم قرار داده است. پس از ابن سینا کار تقسیمات علوم باز هم ادامه پیدا کرد و حتی در عالم غرب نیز گام هایی در این زمینه برداشته شد، اما هنوز متفکران عالم در این راه به نقطه ی مشترکی نرسیده اند که همه برآن اتفاق داشته باشند!

تقسیم بندی متداول تر!

ما در اینجا در صدد توضیح همه ی نظریات که در عالم شرق و غرب جهان پدید آمده است و علوم را به صورتهای مختلفی تقسیم کرده اند نیستیم بلکه در حد ضرورت با الهام از نظریات شیخ الرئیس ابن سینا در شفا سخن می گوییم چرا که این نظریه به نسبت سایر نظریات در این باره در عالم اسلامی متداول تر بوده است.

علوم فلسفی یا غیر فلسفی!

در یک تقسیم بندی اولیه علوم یا فلسفی اند یا غیر فلسفی. علوم فلسفی منظور علومی است که در آنها از قوه ی اندیشه و تفکر بهره برده می شود . خود علوم فلسفی به دو قسم نظری و عملی تقسیم می شوند. علوم فلسفی نظری یا همان حکمت نظری علومی هستند که در آنها هدف نهایی، کمال یافتن قوه ی نظر و تفکر است تا مرتبه ای که همه ی امور برای نفس بالفعل گردد و تصورات و تصدیقاتی درباره ی اموری که اختیاری انسان نیستند در نفس آدمی فراهم شود.

حکمت نظری چیست؟!

در توضیح بیشتر حکمت نظری باید گفت این علوم علمهایی هستند که اولا با اعمال اختیاری انسان سروکار ندارند بلکه به امور غیر اختیاری انسان که از حیطه ی اختیار آدمی خارج است، می پردازد دیگر آنکه این علوم در نهایت سبب می شود قوه ی تفکر و اندیشه ی آدمی به نهایت کمال و رشد فرد برسد که خود، شامل سه دسته ی اصلی است که عبارتند از: طبیعی، ریاضی و الهی.

علوم نظری طبیعی درباره ی امور و موجوداتی به بررسی می پردازد که در وجود خود مقارن با ماده هستند یعنی اموری که نه در خارج بدون ماده تحقق می یابند و نه در ذهن قابل تجرید از ماده هستند. علوم نظری ریاضی نیز درباره ی اموری به بحث می پردازد که در ذهن مجرد از ماده هستند ولی در خارج با ماده مقارن می باشند.

حکمت نظری الهی، علم اصیل!

بخش سوم از حکمت نظری علوم الهی است به اختصار به آن حکمت الهی گفته می شود. حکمت الهی درباره ی دو دسته اصلی از امور و موجودات به بررسی می پردازد که عبارتند از: اول موجوداتی که در وجود مجرد از ماده اند چه در وجود خارجی و چه در وجود ذهنی و دوم موجوداتی که در وجود وابسته به ماده نیستند. یعنی هم می توانند مجرد از ماده تحقق یابند و هم همراه ماده مانند مفاهیمی چون وحدت کثرت و علیت.

بنابراین حکمت الهی خود به دو بخش اصلی تقسیم می شود که عبارتند از الهیات بالمعنی الاعم و الهیات بالمعنی الاخص که محور بحث در الهیات بالمعنی الاخص قسم اول و در الهیات بالمعنی الاعم قسم دوم از موجودات است. با توجه در موضوعات الهیات بالمعنی الاخص معلوم می شود که مقصود از موجودی که در وجود مجرد از ماده باشد و در وجود خارجی و ذهنی هر دو مجرد از ماده تحقق یابد همان ذات باری تعالی است که درباره ی صفات و اسماء آن در این علم به بحث و بررسی پرداخته می شود. از این رو دور از نظر نیست که گفته شود حکمت الهی بالمعنی الاخص اصیل ترین علوم به خاطر اصالت موضوع آن و شریف ترین علوم به علت شرافت موضوع آن است!

حکمت عملی، قسم دیگر علوم فلسفی!

غیر از حکمت نظری که خود تقسیمات متعددی را دارا بود و شرح آن گذشت، علوم فلسفی و عقلی دارای قسم دیگری هستند به نام حکمت عملی. هدف نخستین در حکمت عملی کمال یافتن قوه ی نظر و تفکر از راه حصول تصورات و تصدیقات درباره ی اعمال اختیاری انسان است و هدف ثانویه و بعدی این علوم، کمال یافتن قوه ی عملی به سبب یک سلسله ملکات اخلاقی است.که خود داری سه بخش است: سیاست، تدبیر منزل و اخلاق.

مقصود از سیاست ، روابط اجتماعی  میان مردم است که با بررسی آنها در این علم یعنی حکمت عملی، در وحله ی اول قوه ی نظری در امور اختیاری انسان درباره ی اعمال وی در اجتماع کمال می یابد و در مرحله ی بعدی با کسب ملکات اخلاقی اجتماعی ، قوه ی عملی آدمی رشد می کند. مقصود از تدبیر منزل به عنوان بخش دوم حکمت عملی روابط فی ما بین اعضای خانواده است که در امور اختیاری ، قوه ی نظر و عمل را پرورش می دهد و اخلاق شامل امور اختیاری در حوزه ی اخلاقیات فردی است که سبب کمال یافتن قوه ی نظر و عمل می شود.

به این ترتیب معلوم می شود که حکمت عملی موضوع علوم است که به واسطه ی آنها آدمی می تواند کردار و رفتار خویش در سه حوزه ی فردی، خانوادگی و اجتماعی را اصلاح نماید و رشد دهد.

علوم سعادت بخش!

با توجه به تقسیم بندی که از علوم گذشت معلوم می شود که انسان برای آنکه بتواند سعادت حقیقی را در یابد بایستی متمسک علومی چند باشد و با کسب کمالات علمی خود را رشد و پرورش دهد.

انسان لازم است در دو حوزه ی اصلی اعتقادات اعمال و رفتار خود را پرورش دهد. آنچه مربوط به حوزه ی اعتقادات آدمی است حکمت نظری الهی آن هم الهیات بالمعنی الاخص است. زیرا به مسائل و اموری می پردازد که با تفحص عقلانی و دقیق در آنها پایه های اعتقادی انسان در توحید محکم و مستدل می گردد و به تبع آن در نبوت و معاد و امامت از امور اعتقادی می تواند درک صحیح و عمیقی پیدا کند. اما در حوزه ی اعمال و رفتار انسان برای پرورش خود حکمت عملی را در اختیار دارد که می تواند اعمال و رفتار او را در روابط فردی خانوادگی و اجتماعی مدیریت نماید.

پایان سخن ...

حکمت الهی بالمعنی الاخص و حکمت عملی در سه بخش خود علومی هستند که می توانند سعادت انسان را در صورت کسب معرفت در آنها رقم بزنند و چه بسا آدمی باتحکیم اعتقادات خویش بتواند رفتار و اعمال خویش را نیز اصلاح کند که دراین صورت حکمت الهی برای او کافی خواهد بود! از این رو چندان بی ربط نخواهد بود اگر ادعا شود که در همه ی احوال و زمانها پرداختن به حکمت الهی و فراگیری آن خیر و سعادت ابدی را برای انسان به ارمغان می آورد چرا که زیر بنایی ترین پایه اعتقادات آدمی را مستحکم می نماید و راه سعادت یابی را برای انسان همواره و روشن می گرداند!

                                                                                                                                                       ن. رادفر                 

بخش اعتقادات شیعه تبیان

منابع و مآخذ

1-    هستی و علل آن، شرح و ترجمه جلد چهارم الاشارات و التنبیهات شیخ الرئیس ابن سینا – آیت الله دکتر احمد بهشتی

2-    التنبیه علی سبیل السعادة – فارابی

3-    احصاء العلوم – ابونصر فارابی

4-    منطق المشرقیین – شیخ الرئیس ابن سینا

5-    شفا – شیخ الرئیس ابن سینا