توسل و تبرک جستن به آثار پیامبر و صالحین(3)

در گفتار گذشته به پندار موهوم فرقه وهابی در مساله تبرک جویی و برخی از واکنشهای آنان  برابر این موضوع پرداختیم.  شرک دانستن تبرک جویی ، کشتار وغارت اموال مسلمین به همین بهانه ، تخریب  مزار صلحاء و بزرگان ، و در نهایت به یغما بردن هدایای مسلمانان برای قبورآنان،  از جمله مواردیست که می توان از آن به عنوان واکنشهای تند، و وحشیانه وهابیت در مقابل مساله تبرک جویی اشاره کرد.

این در حالیست که بر خلاف تصور و اندیشه گمراه وهابیت تبرک جستن به آثار اولیاى خدا،. سنتی است که از دیرباز،میان موحدین و یکتا پرستان پیش از اسلام رایج بوده ،و ریشه هایى در ژرفاى تاریخ زندگانی پیامبران گذشته دارد. روایات رسیده از پیامبر گرامی اسلام، و صحابه آن حضرت نیز  گویای اینست که این سنت حسنه الهی در زمان آن حضرت رواج داشته و پیامبر خدا هیچ گونه مخالفتی را در پیرامون آن درکلام، فعل و تقریر خود ابراز ننموده اند.

صحابه و تابعین آن حضرت در دوران زندگانی ایشان ،عنایتی خاص به مساله تبرک جویی داشته و گاه در تبرک جستن از آثار رسول گرامی اسلام،چه در زمان حیات و چه بعد از ممات، از هم سبقت می گرفتند.نظر به اینکه به زعم مذاهب چهارگانه اهل سنت ، و همینطور وهابیان ، گفتار و رفتار صحابه به منزله حجت شرعی تلقی می شود، در این گفتار برآنیم تا با بررسی روایات و شواهد تاریخی به جای مانده از صدر اسلام ، موضع و عملکرد پیامبر خدا و نیزصحابه آن حضرت  را ذیل این موضوع ، در زمان حیات ایشان ، مورد تحلیل و بررسی قرار دهیم.

1-  پیامبر و خاندان او مبارک و متبرکند

با مراجعه به روایات با طیف بسیاری از کلمات نبوی و اهل بیت (علیهم السلام) مواجه می شویم که سخن از تبرک به میان آورده و محمّد و آل محمّد (صلی الله علیه وآله) را اشخاص مبارک ، معرفی نموده اند:

الف- پیامبر(صلی الله علیه وآله) در کیفیت صلوات چنین دستور داده اند که بگویید: اللّهم صلّ علی محمّد و علی آل محمّد کما صلّیت علی ابراهیم، و بارک علی محمّد و علی آل محمّد، کما بارکت علی ابراهیم فی العالمین انّک حمید مجید و السلام کما قد علمتم. (1) .

ب-  در صحیح بخاری در کیفیت صلوات به رسول خدا (صلی الله علیه وآله) چنین آمده است: اللّهم صلّ علی محمّد عبدک و رسولک، کما صلّیت علی ابراهیم و بارک علی محمّد و آل محمّد کما بارکت علی ابراهیم. (2)

1- تبرک جستن پیامبر خدا و خلفا به اماکن مقدس

بر اساس روایت تاریخ، پیامبر گرامى اسلام، نه تنها نسبت به تبرک جویی مسلمین نسبت به ایشان نهی ننموده ، بلکه خود نیز با مسح و بوسیدن برخی از اماکن و اشیاء متبرک و مقدس نسبت به آنها تبرک می جسته است .  روایتست که پیامبر خدا سنگ حجر السود، را به هنگام طواف خانه خدا، استلام مى نمود و یا مى بوسید. در صورتی كه اگر لمس كردن و یا بوسیدن سنگی، شرك به خدا بود، هرگز پیامبر (كه منادی توحید است) به چنین كاری مبادرت نمی ورزید. (3)

در روایتی دیگر در همین موضوع  آمده است:  مردی از عبدالله بن عمر درباره استلام حجر سۆال كرد و او در پاسخ گفت «رَأَیْتَ رَسوُلَ اللهِ یَسْتَلِمْهُ وَ یُقَبِّلُهُ...»(4) پیامبر را دیدم كه حجر الاسود را استلام می نمود و می بوسید.

«عن ابن عباس قال: اَنَّ رَسوُلَ اللهِ قَبَّلَ اْلرُّكْنَ اْلَیمَانِی وَ وَضَعَ خَدِهِ عَلَیْهِ» ابن عباس می گوید (دیدم) پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه وآله ـ ركن یمانی را بوسید و صورتش را بر روی آن نهاد. (5)

خلفای راشدین نیز به تأسی از پیامبر گرامی اسلام ،این سنت حسنه را به جای آورده و به آن اهتمام داشتند.  چنانکه در بیان نمونه ای از این رفتار، صحیح بخاری از زید بن اسلم از پدرش روایت می كند كه گفت: «رَأَیتُ عُمر بن ا لخَطّاب قَبَّلَ الحَجَرَ، وَقالَ: لَوْ لا أَنِّی رَأَیتُ رَسُولُ اللّهِ - صلی الله علیه و آله -، قَبَّلكَ ما قبَّلتُكَ» (6) دیدم عمر بن خطاب حجر الاسود را بوسید و گفت: اگر نه این بود كه دیدم پیغمبر تو را بوسید، نمی بوسیدم.

2- سیره رسول خدا در تبرک جویی نسبت به ایشان در زمان حیات

رجوع به سیره مسلمانان صدر اسلام به ویژه صحابه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نیز از این مساله مهم  پرده بر می دارد که تبرک جستن آنان به پیامبر (صلی الله علیه و آله) و وسایل متعلق به ایشان کاری پسندیده بوده که در حیات حضرت انجام می شده و ایشان نیز نهی نمی فرموده اند.

تبرک جویی به تحنیک نوزادان توسط پیامبر

ابن حجر عسقلانی می نویسد: هر مولودی که در عصر پیامبر(صلی الله علیه وآله) بوده قطعاً پیامبر(صلی الله علیه وآله) را دیده است، زیرا اصحاب انگیزه فراوانی داشتند تا فرزندان خود را به نزد پیامبر(صلی الله علیه وآله) آورده تا به پیامبر(صلی الله علیه وآله) متبرک ساخته و پیامبر(صلی الله علیه وآله) او را تحنیک کند.(7) حتی گفته شده که بعد از فتح مکه ، اهالی آن فرزندانشان را نزد پیامبر(صلی الله علیه وآله) می آوردند تا دست مبارکش را بر سرشان کشیده و دعای به برکت نماید. (8)

در این زمینه روایات فراوانی است که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1 ـ عایشه نقل می کند: صحابه دائماً فرزندان خود را نزد رسول خدا (صلی الله علیه وآله) می آوردند تا آنان را تهنیت کرده و مبارک گرداند. (9)

2 ـ امّ قیس فرزندش را ـ که هنوز غذا نخورده بود ـ نزد رسول خدا (صلی الله علیه وآله) آورد و او را در دامن آن حضرت (صلی الله علیه وآله) قرار داد....(10)

تبرک جویی با آب وضوی پیامبر

1- در صحیح بخاری از انس بن مالک روایت کند که گفت: «وقت نماز عصر فرا رسید و مردم برای وضو به جستجوی آب پرداختند و آن را نیافتند. پیامبر(صلی الله علیه و آله) با ظرف وضو سر رسید و دست خود را در آن نهاد و به مردم فرمود وضو بگیرند. ناگهان دیدم آب از سر انگشتان آن حضرت همچون چشمه می جوشید و مردم تا آخرین نفر از آن وضو گرفتند.»(11)

2- در روایت دیگری از جابربن عبداللَّه گوید: «من با پیامبر(صلی الله علیه و آله) بودم که وقت نماز عصر فرا رسید و ما جز اندکی آب نداشتیم. آن را در ظرفی ریختند و نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) آوردند. ایشان دست خود را در آن فرو بردند و انگشتان خود را باز کردند و فرمودند: وضوگیرندگان بشتابند که خداوند برکت افزاید. ناگهان دیدم آب از میان انگشتان آن حضرت می جوشید تا آنگاه که مردم وضو گرفتند و نوشیدند، و این معجزه چنان در من اثر کرد که دیگر دچار تردید نگشتم و دانستم که این عین برکت است. به جابر گفتند: شما در آن روز چند نفر بودید؟ گفت: یک هزار و چهارصد نفر! و در روایت دیگری، پانصد نفر.»(12)

3- ابی حجیفه می گوید: خدمت رسول خدا (صلی الله علیه وآله) رسیدم، در حالی که وضو می گرفت و مردم بر هم سبقت می گرفتند تا از آب وضوی پیامبر(صلی الله علیه وآله) بهره ببرند. هر کس از آن آب بر می داشت، برای تبرک به خود می مالید و کسی هم که به آن دسترسی پیدا نمی کرد از رطوبت دیگری استفاده می برد. (13)

4-عروه از مسور و دیگران نقل می کند: هنگام وضوی رسول خدا (صلی الله علیه وآله)، نزدیک بود که مردم به دلیل هجوم آوردن برای تبرک از آب وضوی پیامبر(صلی الله علیه وآله) خودشان را هلاک کنند. (14)

تبرک جویی  به موی مبارک پیامبر

1- ابن هشام در کتاب سیره خود، در ضمن فصلی که برای صلح حدیبیه گشوده است می‏نویسد: قریش، عروة ابن مسعود ثقفی را به نزد پیامبر فرستادند. او مدّتی در محضر رسول خداصلَّی اللَّه علیه و آله و سلَّم نشست و پس از آنکه از قصد پیامبر برای حرکت به طرف مکه خبردار شد، به سوی قریش بازگشت و از آنچه دیده بود گزارش داد و گفت: وقتی محمّد وضو می‏گیرد اصحابش برای گرفتن آب وضوی او از یکدیگر سبقت می‏گیرند و هر مویی که از سر او می‏افتد برمی‏دارند....(15)

2- انس می گوید: رسول خدا (صلی الله علیه وآله) را دیدم که حلاّق سر مبارکش را می تراشید و اصحاب دور وجودش طواف می کردند تا اگر دانه مویی از سر حضرت (صلی الله علیه وآله) جدا شود بر دستان آنها قرار گیرد. (16).

تبرک به بقایای نوشیدنی و غذای پیامبر

1 ـ سعد می گوید: از اصحاب رسول خدا شنیدم که می گفتند: رسول خدا (صلی الله علیه وآله) کنار چاه بضاعه آمد و با دلوی از چاه آب کشید و با آن وضو گرفت و بقیه آن را داخل چاه ریخت. بعد از این جریان هرگاه شخصی مریض می شد، از آن چاه آب می کشیدند و او را می شستند؛ و فوراً شفا می یافت. (17)

2ـ ابوایوب انصاری می گوید: بعد از آن که رسول خدا (صلی الله علیه وآله) وارد خانه ما شد؛ من برای حضرتش غذا می آوردم، هنگامی که ظرف غذا را بر می گرداندم، من و همسرم از محل دست های پیامبر(صلی الله علیه وآله) در غذا به نیت تبرک برداشته و استفاده می کردیم. (18)

3-محمد طاهر مكی می گوید: «از ام ثابت روایت شده كه گفت: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بر من وارد شد و از دهانه مشكی كه آویزان بود، ایستاده آب نوشید و من برخاسته و دهانه مشك را بریدم». سپس می افزاید: (این حدیث را ترمذی روایت كرده و می گوید: حدیث، صحیح و حسن است و شارح این حدیث در كتاب ریاض الصالحین می گوید: ام ثابت، دهانه مشك را برید تا جای دهان پیامبر - صلی الله علیه و آله - را نگهداری كند و به آن تبرك جوید و صحابه های دیگر نیز می كوشیدند تا از جایی كه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آب نوشیده بود بنوشند(19)

تبرک جویی به جامه و لباس پیامبر

برخی احادیث در شرح حال فاطمه بنت اسد از ابن عباس روایت کنند که گفت: «هنگامی که فاطمه بنت اسد مادر امیرالمۆمنین، علی بن ابی طالب(علیه السلام) وفات کرد، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) پیراهن خود را بر او پوشانید و در قبر وی در کنار او خوابید.»

حاضران با تعجب گفتند: آنچه را که با این جنازه انجام دادی، تا به حال از شما ندیده بودیم! فرمود: «این برای آن است که هیچ کس - بعد از ابی طالب نسبت به من نیکوکارتر از او نبوده است. من پیراهن خود را بر او پوشاندم تا او از جامه های بهشتی بپوشد، و در قبر با او خوابیدم تا از فشار قبر در امان باشد.» (20)

طبقات ابن سعد نیز در روایتی مشابه از سهل بن سعد روایت کند که گفت: «زنی با عبایی بافته شده حاشیه دار خدمت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) رسید و گفت: یا رسول اللَّه! من این عبا را با دست خود بافته و آن را آورده ام که بر شما بپوشانم. راوی گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) که بدان نیاز داشت، آن را پذیرفت و پوشش خود قرار داد و روزی شخصی در جمع ما آمده بود، گفت: یا رسول اللَّه! این عبا چقدر نیکوست! آن را بر من بپوشان! فرمود: باشد. پس، تا آنجا که خدا خواست در آن مجلس نشست و سپس مراجعت فرمود و چون به منزل رسید، آن را پیچید و نزد او فرستاد. مردم به او گفتند: کار خوبی نکردی، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) چون به آن نیاز داشت آن را پذیرفت و تو که می دانستی پیامبر هیچ سائلی را رد نمی کند آن را از او درخواست کردی! آن مرد گفت: به خدا سوگند، آن را برای پوشیدن بر خود نخواستم، بلکه او رااز پیامبر(صلی الله علیه و آله) درخواست کردم تا کفن روز مرگم باشد. سهل گوید: آن عبا روز مرگ کفن او بود.»(21)

نتیجه گیری:

در پایان مجموع آنچه را که در این گفتار تقدیم حضورتان گردید ، با گفتاری ازیکی از علما و اندیشمندان مبرز اهل سنت ،و از علمای مکه مکرّمه،به سرانجام می رسانیم . محمد طاهر ابن عبدالقادر در کتابی  که با عنوان «تبرّک الصّحابه بآثار الرسول» نگاشته است؛می نویسد:

صحابه رسول خدا صلَّی اللَّه علیه و آله و سلَّم که الگوی هدایت یافتگان و صالحانند، بر تبرّک به آثار رسول خدا صلَّی اللَّه علیه و آله و سلَّم، اتفاق نظر دارند.آنان خود از مو، آب وضو، عرق، لباس، ظروف، تماس با بدن آن حضرت و... تبرّک می‏یافتند. اینگونه تبرّکها در زمان آن حضرت انجام می‏شد و ایشان با عدم مخالفتشان، آن را تأیید می‏کردند و این خود دلیل محکمی بر مشروعیّت این اعمال است و اگر مشروعیت نداشت و مورد تأیید آن حضرت نبود، قطعاً پیامبر از آن نهی می‏کردند و جلوگیری می‏نمودند.

پی نوشتها:

1-      صحیح مسلم، کتاب الصلاة، باب الصلاة النبی(صلی الله علیه و آله) بعد التشهد

2-      صحیح بخاری، ج 3،کتاب التفسیر،ص 119،تفسیر سورة الاحزاب

3-      صحیح بخاری كتاب الحج، باب تقبیل الحجر، ج 2، ص 398، ح 1610

4-      همان، ص186

5-      مستدرك علی الصحیحین، ج1، ص456، حاكم درباره این روایت می گوید: هذا حدیث صحیح الاسناد.

6-      فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، ج3، كتاب الحج، باب تقبیل الحجر، ص475 ،ح1611

7-      اولین چیزی را که به خاطرتبرک و مانند آن به طفل میخورانند ،تحنیک گویند

8-      الإصابة ، ج 3، ص 638، رقم 9147

9-      مسند احمد، ج 7، ص 303، ح 25243

10-   صحیح بخاری، ج 1، ص 62، کتاب الغسل

11-   صحیح بخاری، ج1، ص31، کتاب الوضوء، باب التماس الوضوء اذا کانت الصلاه.

12-   سنن نسائی کتاب الطهاره، باب الوضوء من الاناء، ج 1، ص 25؛ مسند احمد، ج 1، ص 402

13-    صحیح بخاری، ج 1، ص 55، کتاب الوضوء، باب استعمال فضل وضوء الناس

14-   همان

15-   السیرة النبویة ج2، ص314 ، صلح حدیبیه

16-   مسند احمد، ج3، ص 591

17-   الطبقات الکبری، ج 1، ص 2، حدیث 184

18-   سیره ابن هشام، ج 2، ص 144

19-   فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، ج 1، ص 281 ـ 282

20-   کنزالعمال، ج 12، ص 147فصول المهمه، ابن صباغ مالکی، ص 31 و 32

21-   طبقات ابن سعد، ج 1، ص 222، باب ذکر لباس الرسول.