گنجینه‌ای تمام‌نشدنی

حسن فتحی برای عملی كردن این تصمیم سنگ تمام گذاشت و سریالی را كارگردانی كرد كه از ساختار و محتوایی تاثیرگذار و هنرمندانه بهره می‌برد. پس از این سریال ساخت كارهایی با محتوای فرهنگ عاشورایی به‌طور جدی در دستور كار مدیران و تهیه‌كنندگان تلویزیون قرار گرفت.

در هر یك از این آثار كارگردان‌ها قهرمانانشان را در دوره‌های مختلف زمانی قرار دادند و نسبت این شخصیت‌ها را با حادثه عاشورا جستجو كردند. در شب دهم حسن فتحی سراغ دوره رضاخان رفت و در سریال «آخرین دعوت» حسین سهیلی‌زاده رفتار یك استاد دانشگاه امروزی را در دل حوادث عاشورا بررسی كرد. سریال «پریدخت» سامان مقدم نیز داستانش را در دوره زمانی حكومت پهلوی اول و دوم به تصویر كشید. قصد هیچ‌یك از این سریال‌ها به تصویر كشیدن حوادث تاریخی قیام عاشورا نبود. بلكه همگی در پی نشان دادن تاثیر شور حسینی و باورهای عاشورایی بر ابعاد مختلف زندگی شخصیت‌هایشان بودند. در كارنامه كارهای نمایشی تلویزیون علاوه بر سریال‌های پریدخت، آخرین دعوت، شب دهم، سفر سبز، باران عشق و روزهای اعتراض، تله‌فیلم‌های زیادی نیز با موضوع حماسه عاشورا ثبت شده است. نیاز شدید آنتن به پخش كارهای نمایشی در مناسبت‌های محرم و اربعین دست‌اندركاران تلویزیون را بر آن داشت خوراك مناسبی برای این ایام تدارك ببینند.‌ تكیه بر خورشید، روشنی صبحدم، صلاه ظهر، سایه بر خورشید،‌ راه، فرمانده و مقصد از جمله فیلم‌های تلویزیونی است كه با محوریت عاشورا ساخته شده است.

در این آثار زندگی هر یك از شخصیت‌ها به گونه‌ای با باورهای عاشورایی گره می‌خورد. به عنوان مثال در فیلم تكیه بر خورشید تلاش‌های پسر تكیه‌دار محله برای برپایی هیات عزاداری را شاهد هستیم. فیلم فرمانده نیز ماجرای رویارویی یك فرمانده دوران دفاع مقدس را با یكی از همرزمانش در ایام محرم روایت می‌كند.

موقعیت‌های داستانی پرخطر

آثار غیرنمایشی تلویزیون نیز شامل پخش مراسم مداحی، سخنرانی، عزاداری، میزگردهای كارشناسی، برنامه‌های تركیبی و مستندهای عاشورایی می‌شود. تلویزیون در چند سال اخیر سعی كرده یك مراسم عزاداری را در ساختار تلویزیونی ارائه كند. در این برنامه‌ها دوربین با واسطه بیننده را در جریان یك جلسه مذهبی قرار می‌دهد. اما باید به گونه‌ای این كار را انجام دهد كه مخاطب حس كند در آن جلسه نشسته است. تلویزیون در چند سال اخیر از دوربین‌های بیشتری استفاده می‌كند تا بتواند پوشش كامل‌تری از حال و هوای مراسم داشته باشد. با پخش این برنامه‌ها تلویزیون در دو ماه محرم و صفر رخت عزا بر تن می‌كند و همچون یك حسینیه بزرگ میزبان عزاداران حسینی می‌شود.

آثار نمایشی چه آنها‌ كه روایتگر واقعه عاشورا هستند و چه آنها كه به مفاهیم عاشورایی می‌پردازند هر كدام طرفداران خاص خودشان را دارند.

رحمان سیفی‌آزاد، فیلمنامه‌نویس و مدیر گروه شبكه اول با بیان این كه واقعه عاشورا به شكل مستقیمش بارها ساخته شده است، می‌گوید:‌ نیاز جامعه امروز این است كه مضامین عاشورایی مثل شهادت‌طلبی، آزادگی و از خودگذشتگی در قالب نمایشی بیان شود. در فیلم‌های امروزی می‌توان به حادثه عاشورا‌ رجوع كرد و درباره این مضامین موقعیت داستانی ایجاد كرد. اما باید توجه داشت كه این موقعیت‌ها بسیار پرخطرند. اگر بخواهیم ما به ازاهای حادثه كربلا را در داستان پیدا كنیم باید از قالب ملودرام خانوادگی خارج شویم. نبرد حق و باطل یك مضمون اصلی است كه در جامعه امروز تعابیر مختلف پیدا می‌كند. ما باید حق را به گونه‌ای در داستان بیاوریم كه معانی غیرآسمانی داشته باشد.

وی ادامه می‌دهد: گذشتن از همه چیز برای خدا در ساحت معصومان باورپذیر است. اما این كار در ساحت انسان عادی و امروزی و از نگاه مادی قابل‌باور نیست. ما باید بتوانیم این موضوع را در رابطه انسان با انسان جستجو كنیم تا معانی قلب نشود.

سیفی‌آزاد با بیان این كه تله‌فیلم‌های عاشورایی تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله زیادی دارند، توضیح داد: این كارها از این روی كه با فضای غم و ماتم روزهای محرم هماهنگ هستند روانه آنتن می‌شوند. اما نمی‌توانیم بگوییم به طور كامل مفاهیم و ارزش‌های عاشورایی را منتقل می‌كنند.

به اعتقاد وی در نمادسازی و فضاسازی سریال‌های دینی بدون پشتوانه نظری علمای دین نمی‌شود كاری انجام داد. چون ما هنوز نمی‌دانیم در نشان دادن تصاویر نقش تاریخی تا كجا می‌شود پیشروی كرد.

جستجوی اندیشه‌های معاصر با الگوی عاشورایی

سریال «فرات» ساخته مازیار میری اثری است كه اصلی‌ترین اتفاق داستانی‌اش در شب عاشورا رخ می‌دهد.

علی‌اكبر محلوجیان نویسنده سریال درباره این كه چطور می‌شود باورهای عاشورایی را در فیلمنامه‌ها دستمایه كار قرار داد، می‌گوید: در سریال فرات یك نكته ظریف از واقعه عاشورا را گرفتیم و آن را گسترش دادیم. نكات اخلاقی نهفته در این واقعه خیلی زیاد است. تا جایی كه می‌توان یك گروه را تشكیل داد برای این كه احادیث مختلف را بررسی كنند و در این باره فیلمنامه بنویسند. به عنوان مثال حضرت امام حسین(ع) در شب عاشورا به اطرافیانشان می‌گویند من رویم را آن طرف می‌كنم تا هر كس می‌خواهد برود، بدون خجالت و شرمندگی برود. این اتفاق در دوران دفاع مقدس هم تكرار شده است كه می‌تواند در قصه‌های امروزی دستمایه كار قرار گیرد.

وی با بیان این كه در فرات‌ فقط جنبه بخشش حادثه عاشورا مورد توجه قرار گرفت، می‌گوید: در احادیث آمده كه حر ابتدا جلوی حضرت امام حسین(ع) می‌‌ایستد و بعد خودش به این قافله می‌پیوندد. او از حضرت تقاضای بخشش می‌كند و ایشان این شخصیت را می‌بخشند و به او امتیازاتی هم می‌دهند. به این شكل در فیلمنامه سریال فرات از حماسه عاشورا الگوگیری شده است. محلوجیان با اشاره به فیلم «سلطان» مسعود كیمیایی تاكید می‌كند: در آن فیلم جنبه ظلم‌ستیزی عاشورا مورد توجه قرار گرفت و در یكی از سكانس‌ها‌ دیدیم سلطان به جمع عزاداران پیوست. از آنجا كه كیمیایی شخصیت‌هایش را خوب می‌شناسد این آدم باورپذیر می‌شود. ولی در برخی از سریال‌ها و فیلم‌ها می‌بینیم كه بی‌جهت صحنه‌های زنجیرزنی و عزاداری را نشان می‌دهند و از این صحنه‌ها به عنوان یك وصله استفاده می‌كنند.

وی واقعه كربلا را گنجینه‌ای تمام‌نشدنی برای فیلمنامه‌نویسان می‌داند و توضیح می‌دهد: شخصیت‌هایی كه با فرهنگ زنجیرزنی بزرگ شده‌اند، می‌توانند در قصه‌های ما ظهور و بروز داشته باشند. در سریال فرات چند نمونه از این شخصیت‌ها را می‌بینید. ما دنبال یك اندیشه معاصر بودیم كه الگویش عاشورایی باشد. به همین دلیل محرم در قصه ما تنیده شده بود و صرفا یك شعار اضافه شده به داستان نبود.

این فیلمنامه‌نویس با بیان این كه روایت تاریخی ماجراهای كربلا مستلزم صرف هزینه‌های هنگفت است، می‌گوید:‌ به نظر من قصه‌های معاصر كه از فرهنگ عاشورا الگو گرفته‌اند تاثیر بیشتری بر مخاطب می‌گذارند. فرهنگ عاشورا خودش به اندازه یك دنیا حرف برای گفتن دارد. این فرهنگ در قصه‌های امروزی می‌تواند ترویج شود. البته به یك نكته دیگر هم باید توجه داشت كه ساخت سریال‌های تاریخی كه اتفاقات كربلا را مرور می‌كند كار هر كسی نیست. به عنوان مثال سریال مختارنامه دیالوگ‌های شاعرانه‌ای داشت كه من خودم نمی‌توانم شبیه‌ آن را بنویسم.

اقشار مختلف كشورمان هر ساله در سالگرد حماسه جاودان عشق و شهادت عزاداری می‌كنند و فریاد می‌زنند آماده پاسداری از آرمان‌های بزرگ مولا و سرورشان هستند. رسانه ملی نیز با مجموعه برنامه‌هایی كه در قالب‌های مختلف ساخته می‌شود در روزهای عزاداری سالار شهیدان حال و هوایی عاشورایی به خود می‌گیرد. با توجه به این كه در ماه محرم افراد ظرفیت ویژه‌ای پیدا می‌كنند و تاثیرپذیری معنوی بیشتری دارند این ایام فرصت خوبی در اختیار برنامه‌سازان دینی قرار می‌دهد.