حقوق کودکان در قرآن

راجع به حقوق کودکان در روایات و احکام اسلامی، مطلب فراوان است. در قرآن نیز اگر چه مختصرتر اما به مسائل مهمی از حقوق کودکان اشاره شده است.

حق شیرخوارگی کودک

وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ كامِلَیْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَةَ وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ كِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلاَّ وُسْعَها لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَ عَلَى الْوارِثِ مِثْلُ ذلِكَ فَإِنْ أَرادا فِصالاً عَنْ تَراضٍ مِنْهُما وَ تَشاوُرٍ فَلا جُناحَ عَلَیْهِما وَ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلادَكُمْ فَلا جُناحَ عَلَیْكُمْ إِذا سَلَّمْتُمْ ما آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (بقره ،233)

مادران، فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند، این حكم براى كسى است كه بخواهد حق شیرخوارگی کودک را تماما ادا کند و نیز خوراك و پوشاك مادر به طور متعارف به عهده پدر فرزند است. هیچ كس بیش از توانش وظیفه ای ندارد، نباید مادر به خاطر فرزندش زیانی ببیند نه پدر، و بر وارث او نیز چنین است. اگر آن دو با رضایت و مشورت یكدیگر بخواهند كودك را از شیر بگیرند، گناهى بر آنان نیست، اگر اراده كردید كه براى فرزندان خود دایه بگیرید به شرطى رواست كه حقّ دایه را به طور شایسته‏اى بدهید و از خدا بترسید و بدانید كه خدا به آنچه مى‏كنید آگاه است.

پزشکان اطفال نیز کامل شدن دو سال در شیردهی را برای سلامتی کودک بسیار مناسب تر می دانند.

حق تربیت، و پرهیز از بی بند و باری جنسی در حضور کودکان

در آیه 58 سوره نور از والدین می خواهد که کودکان خود را عادت بدهند تا برای ورود به اتاق والدین، در سه وقت از اوقات شبانه روز (صبح زود، ظهر، و آخر شب) ، که معمولا وقت خلوت والدین است، کسب اجازه کنند. این دستور هم موجب تربیت کودک و هم موجب ارتقاء سطح فرهنگ خانواده است و از همه مهمتر احتمال برخوردهای نامناسب کودکان با امور جنسی والدین را از بین می برد.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِیَسْتَأْذِنْكُمُ الَّذِینَ مَلَكَتْ أَیْمانُكُمْ وَ الَّذِینَ لَمْ یَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْكُمْ ثَلاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلاةِ الْفَجْرِ وَ حِینَ تَضَعُونَ ثِیابَكُمْ مِنَ الظَّهِیرَةِ وَ مِنْ بَعْدِ صَلاةِ الْعِشاءِ ثَلاثُ عَوْراتٍ لَكُمْ لَیْسَ عَلَیْكُمْ وَ لا عَلَیْهِمْ جُناحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَیْكُمْ بَعْضُكُمْ عَلى‏ بَعْضٍ كَذلِكَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآیاتِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَكِیمٌ.(نور/ 58)

شما اى كسانى كه ایمان دارید باید به كسانى كه شما مالك آنان شده‏اید و كسانى كه هنوز به عقل نرسیده‏اند دستور دهید در شبانه روز سه وقت از شما اجازه ورود بگیرند یكى پیش از نماز صبح و دوم هنگام نیم روز كه جامه‏هاى خویش از تن در مى‏آورید و سوم بعد از نماز شبانگاه كه این سه هنگام، هنگام خلوت شما است و پس از آن مى‏توانند بدون اجازه وارد شوند و گناهى بر شما و ایشان نیست كه هنگام تحرك و برخورد با یكدیگر است، خدا این چنین آیه‏ها را براى شما بیان مى‏كند كه خدا دانا و فرزانه است.

اصلاح بینش والدین برای تامین امنیت کودکان

در نص صریح قرآن دستور به بچه دار شدن نداریم اما می فرماید وقتی بچه دار شدید، از مخارج آن نترسید روزی خلایق با خداست.

وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ خَشْیَةَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیَّاكُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ كانَ خِطْأً كَبِیراً (اسراء،31): فرزندان خویش را از ترس فقر نكشید، مائیم كه به آنها و به شما روزى مى‏دهیم، كشتن آنها گناه بزرگى است.

به هر حال چه خواسته و چه ناخواسته وقتی کسی بچه دار شد، باید بداند که طفل او یک انسان است و حقوق کامل یک انسان را دارد. لذا چه منتظر او بوده یا نبوده، باید گرامیش داشته باشد و به او محبت کند. لذا مقصود از این آیه این است که با اصلاح طرز فکر والدین، امنیت و حقوق (جنین و) کودکان احیاء شود.

توجه به حقوق کودکان طلاق

قرآن در آیه ششم سوره طلاق، به رعایت حقوق جنین و نوزادی که والدینش با هم اختلاف پیدا کرده اند، و قصد طلاق دارند، اشاره می کند. در این آیه از پدر طفل می خواهد آرامش مادر باردار را حفظ کرده و هزینه های او را تامین کند. پس از وضع حمل نیز از همین پدر که قصد طلاق همسرش را دارد، می‌خواهد رضایت مادر طفل را برای شیردهی رضایتمندانه، جلب کند اما اگر رضایت او جلب نشد، از حال کودک غافل نشده و سریعا برای شیردهی او توسط دیگری اقدام کند.

أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَ لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَیِّقُوا عَلَیْهِنَّ وَ إِنْ كُنَّ أُولاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَیْهِنَّ حَتَّى یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ أْتَمِرُوا بَیْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ وَ إِنْ تَعاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرى.‏ (6/ طلاق)

زنان را حتى المقدور در جایى كه خودتان ساكن هستید سكونت دهید و آزارشان ندهید تا عرصه را بر آنها تنگ نكرده باشید و اگر باردار باشند مخارج آنها را بدهید تا وضع حمل كنند و اگر فرزندى از براى شما شیر دهند مزدشان را بدهید و با مشورت و مسالمت به خوبى (سر این مساله) توافق کنید، اگر به توافق نرسیدید زن دیگرى شیر دادن بچه را بر عهده بگیرد.

سفارش این آیه به مراعات زن باردار در هنگام طلاق، بیش از آنکه نظر به حقوق زنان داشته باشد به حقوق کودکان اشاره می کند. زیرا وضعیت روانی مادر تاثیر مستقیمی بر وضعیت روانی جنین و کودک داشته و تا آرامش و امنیت و رفاه مادر تامین نباشد، کودک نیز از آرامش و اطمینان روحی برخوردار نخواهد شد.

حقوق کودکان یتیم

سخن از کودکان یتیم در قرآن فراوان است. اصلا یکی از چیزهایی که قرآن حساسیت زیادی در برابر آن دارد و بسیار به آن سفارش کرده، حق یتیمان است. قرآن خوردن مال یتیم را، فرو بردن آتش معرفی می کند. « إِنَّ الَّذِینَ یَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامى‏ ظُلْماً إِنَّما یَأْكُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلوْنَ سَعِیراً»

لذا درباره امانتداری مال یتیمان و عودت آن به ایشان در بزرگسالی فراوان سفارش نموده است. وَلا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّى یَبْلُغَ أَشُدَّهُ‏ ... (152/ انعام)

از ستم در ازدواج با دختران یتیم، با لحن سخت و شدیدی پرهیز داده است. « وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِی الْیَتامى‏ فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساء: اگر اموال دختران یتیم در اختیار شما باشد و بترسید كه در صورت تزویج، درباره اموال آنها به عدالت رفتار نكنید، پس با آنها ازدواج نكنید و زنان دیگر را كه براى شما پاك و حلال هستند به همسری بگیرید...(تفسیر احسن الحدیث، ج2، ص272)

بالاتر از همه اینها برای فرهنگ سازی یتیم نوازی از هشدارهای عاطفی و دینی استفاده می کند و با یادآوری این که ممکن است فرزندان عزیز خودتان یک روز یتیم شوند، از ظلم به یتیمان دیگر پرهیز کنید.

وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللَّهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلًا سَدِید (النساء،9):

و باید بندگان از مكافات عمل خود بترسند و با یتیمان مردم نیك رفتار باشند كسانى كه مى‏ترسند كودكان ناتوان از آنها باقى ماند و زیردست مردم شوند پس باید از خدا بترسند و سخن به اصلاح و درستى گویند.