اولین سکولار دنیای اسلام
سکولاریسم (saecularism)در فرهنگ غرب در معانی مختلفی از قبیل جدا انگاری دین و دنیا، غیر مقدس، غیر روحانی، عقلانیت، علم گرایی، نوگرایی و مدرنیسم به کار می رود.
بیشتر ادیان از همان زمان ظهور با بی مهری اطرافیان خود مواجه شده من جمله آیین مسیحیت که از همان ابتدای شکل گیری خود و بعد از عروج عیسی مسیح با آفت تحریف مواجه شد. این آیین با شروع دوره رنسانس در عرصه های مختلف رو به افول گذاشت به گونه ایی که نه تنها دست آن از عرصه حکومت و مسائل دنیوی کوتاه شد بکه حتی قداست آن نیز در معرض خطر قرار گرفت . تحوّلات علم و دین در مغرب زمین مورد توجّه مسلمانان قرار گرفت تا آنجا که بعضی چنان شیقته شدند که نسخه آن را پیچیده و ترقی کشور اسلامی را منوط به جدایی دین از مسائل سیاسی و حکومت دانسته اند و این فرایند را، فرایند سکولار شدن گویند.
تعریف سکولاریسم
سکولاریسم (saecularism)در فرهنک غرب در معانی مختلفی از قبیل جدا انگاری دین و دنیا، غیر مقدس، غیر روحانی، عقلانیت، علم گرایی، نوگرایی و مدرنیسم به کار می رود. واژه لاتینی آن یعنی سکولرم (saeculum) در زبان کلاسیک مسیحیت نقطه مقابل ابدیت و جاودانگی و الوهیت ، یعنی زمان حاضر است که در آن به سر می بریم و در اصطلاح به معنای هر چیزی است که به این جهان تعلق دارد و به همان اندازه و به طور غیر مستقیم از خداوند و الوهیت دور است. مفهوم سکولار درباره چیزهایی به کار می رفت که این جهانی یا غیر مقدس و ناسوتی بودند و این کاربرد تداعی کننده اعتقاد به برتری امور و مفاهیم دینی بود، از عجایب روزگار اینکه امروز این واژه جایگاه خود را ترک گفته و امر دینی ، غیر مقدس و امر غیر دینی و سکولار، مقدس شده است . امروزه سکولار به کسی یا چیزی می گویند که علاقه ایی به امور معنوی و مذهبی ندارد و همه نیازهای خود را از علوم تجربی، عالم ماده و عقل خود بنیاد تأمین می کند. در ادبیات فارسی برای این واژه مفاهیم دنیاگرایی، دنیازدگی، دنیویگری، جداانگاری دین و دنیا، دین زدایی، دنیوی سازی، دیانت زدایی و فردی شدن به کار رفته است. سکولار اخلاق را نیز هدف گرفته است از آنجاییکه خدا و آخرت از نظر آنان ارزش و اعتبار ندارد بنابراین سعادت را نیز باید در همین عالم خاکی دنبال کرد و این سعادت چیزی نیست جز کسب بهترین و برترین لذت های عالم مادی.
از خطبه 3 نهج البلاغه می توان تفسیری در باب سکولاریسم داشت حضرت در این خطبه می فرمایند: سوگند به خدایی که دانه را شکافت و جان را آفرید، اگر حضور فروان بیعت کنندگان نبود و یاران حجت را برمن تمام نمی کردند و اگر خداوند از علما عهد و پیمان نگرفته بود که برابر شکم بارگی ستمگران و گرسنگی مظلومان ، سکوت نکنند، مهار شتر خلافت را بر کوهان آن انداخته رهایش می ساختم و آخر خلافت را به کاسه اول آن سیراب می کردم، آنگاه می دید که دنیای شما نزد من از آب بینی بزغاله ایی بی ارزش تر است
پیشینه سکولاریسم
سکولاریسم را به عنوان یک نظریه رسمی نخستین بار جورج جی. هالیواک در سال 1846 در کشور انگلستان مطرح کرد . گرچه نفی دخالت دین در عرصه های زندگی انسان چیز جدیدی نبوده است و از دوران رنسانس و عصر روشنگری ( قرن 15و16 ) به سبب درگیری های میان علم و دین از یک طرف و عقل و دین از طرف دیگر سابقه داشته، بی تردید از همان دوران قرون وسطا به ویژه در پایان این دوره زمزمه هایی در نفی دخالت دین از ساحت های مختلف زندگی بشر برخاسته بود و عده ایی در پی جای گزین کردن عقل خود بنیاد و علم تجربی به جای آن بوده اند و پس از کشمکش های بسیار تا حد زیادی نیز موفق شدند امّا مسئله این است که تا میانه قرن نوزدهم این مسائل هنوز تحت یک نظریه ی سامان یافته و روش مند تبیین نشده بودند و هالیواک آن را به طور رسمی اعلام کرد.
اولین بانی سکولاریسم در اسلام
معاویه اولین بانی و تفکر سکولاریستی در اسلام به طور نظری و عملی است. در سال 40 قمری وقتی که معاویه قرارداد صلح با امام حسن را امضاء کرد و بدون دغدغه بر مسند حکمت تکیه زد، اندیشه درونی سکولار خود را چنین ابراز کرد: من با شما جنگ نکردم که نماز بخوانید و روزه بگیرید و حج را برگزار کنید و یا زکات بدهید شما خود این کارها را می کنید بلکه من با شما جنگ کردم تا بر شما حکومت کنم. علامه طباطبایی درباره این جملات معاویه می فرمایند: معاویه اشاره می کرد که سیاست را از دیانت جدا خواهد کرد و نسبت به مقررات دینی ضمانتی نخواهد داشت و همه نیروی خود را در زنده نگه داشتن حکومت خود به کار خواهد بست. حاکمان بعدی نیز به دیانت حقیقی تن نمی دادند و دلیل واضح آن در حاشیه ماندن امامان شیعه از عرصه ی سیاست و حکومت و شهادت یازده امام به دست حاکمان اموی و عباسی در طول بیش از دو قرن است. با این حال به ظاهر خود را حامی دین معرفی می کردند و آشکارا از طرد دین و مخالفت با آن به شدّت پرهیز داشتند.
معاویه اولین بانی و تفکر سکولاریستی در اسلام به طور نظری و عملی است. در سال 40 قمری وقتی که معاویه قرارداد صلح با امام حسن را امضاء کرد و بدون دغدغه بر مسند حکمت تکیه زد، اندیشه درونی سکولار خود را چنین ابراز کرد: من با شما جنگ نکردم که نماز بخوانید و روزه بگیرید و حج را برگزار کنید و یا زکات بدهید شما خود این کارها را می کنید بلکه من با شما جنگ کردم تا بر شما حکومت کنم
از خطبه 3 نهج البلاغه می توان تفسیری در باب سکولاریسم داشت حضرت در این خطبه می فرمایند: سوگند به خدایی که دانه را شکافت و جان را آفرید، اگر حضور فروان بیعت کنندگان نبود و یاران حجت را برمن تمام نمی کردند و اگر خداوند از علما عهد و پیمان نگرفته بود که برابر شکم بارگی ستمگران و گرسنگی مظلومان ، سکوت نکنند، مهار شتر خلافت را بر کوهان آن انداخته رهایش می ساختم و آخر خلافت را به کاسه اول آن سیراب می کردم، آنگاه می دید که دنیای شما نزد من از آب بینی بزغاله ایی بی ارزش تر است. ( نهج البلاغه دشتی / خطبه 3 ) حضرت نیز جدایی دین از دنیا را بر نمی تافت و این دو را لازم و ملزوم هم می دانستند.
ایران و سکولاریسم :
نقطه فراز سکولار در ایران در دوره قاجار به جنگ ایران با روسیه تزار بر می گردد که با فتوای جهاد و همراهی علمای بزرگ پیروزی حاصل شد اما ادامه جنگ بنا به عللی مانند عدم تهیه آلات جنگی و اختلاف درباریان قاجار به شکست منتهی شد،حاکمان قجر برای سرپوش گذاشتن به شکست های خود گناه آن را متوجه روحانیت کردند که موجب انزوای روحانیت از سیاست و حکومت شد. این روال در دوره مشروطه نیز ادامه داشت و با ظهور رضاخان نظام ضد دینی به وجود آمد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی دوباره تز سکولار احیا شد و شادروان دکتر شریعتی خطاب به روشنفکران مدعی سکولار گفت: چگونه استعمار به دهان ما انداخت که مذهب از زندگی جداست و روشن فکران ما هم طوطی وار بازگو کردند، به خیال اینکه دارند ادای روشن فکران اروپا را در برابر کلیسا در آورند غافل از اینکه این قیاس مع الفارق است .
فرآوری :مریم پناهنده
بخش نهج البلاغه تبیان
منابع :
1. نهج البلاغه ترجمه دشتی
2. تأملاتی جامعه شناسانه درباره سکولار شدن / هادی جلیلی / نشر طرح نو
3. سکولاریسم در مسیحیت و اسلام / محد حسن قدردان قراملکی / دفتر تبلیغات اسلامی
4. اخلاق سکولار / محمد سر بخشی / موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی
