ما چقدر انسانیم ،چقدر حیوان؟!

هیچ یک از ما در انسان بودنش شکی ندارد که اگر در این باره به خود شک کند جای بسی تعجّب است. خواسته یا ناخواسته انسان هستم و انسان خواهیم ماند، امّا نکته چیز دیگری است. بله شکل و ظاهر ما حکایت از انسان بودن ما دارد ولی انسانیت چیز دیگری است. گاه با انسان هایی مواجه می شویم که انسان اند امّا از حیوان هم پست ترند. آیا از انسانیت برخورداریم؟ هنگام قضاوت درباره خودمان، به انسانیتمان چه نمره ای می دهیم؟

مرز انسان و حیوان

انسان خلاصه و بهتر بگویم چکیده هستی و جهان است. تمام ویژگی های جمادات ( زمین ) نباتات ( گیاهان ) و حیوانات را در انسان می توان یافت. جماد از این نظر که عناصر آلی در انسان یافت می شود، نبات ، چرا که انسان همچون گیاهان رشد و نمو دارد و حیوان از این وجه دارای احساس و شعور است. اما تفاوتی اساسی میان انسان و حیوان وجود دارد . هر دوی اینها از میل و گرایش برخوردارند به این معنا که اگر حیوان میل به کاری یا چیزی پیدا نکند به آن سمت نیز گرایش نخواهد داشت برای مثال تا گرسنه نشود میل به غذا پیدا نمی کند. انسان نیز از این مقوله جدا نیست، اگر قدم میزند این قدم زدن شاید به نظر خود او بی هدف باشد ولی تحصیل آرامش و رفع خستگی علت نهایی قدم زدن اوست.

تفاوت اصلی حیوان و انسان در برخورد با این گرایشات و امیال در این نکته است که امیال اساسی و روحی در انسان قابل تقویت و تضعیف و تعدیل هستند و آدمی به دست خود مقدمات این تغییرات را فراهم می سازد ولی حیوان به هیچ وجه از این قابلیت برخوردار نیست.

تفاوت دیگر در این است که انسان علاوه بر امیال حیوانی دارای خواسته های اختصاصی نیز هست که آن را خواسته های الهی یا معنوی می نامیم که گاه او در تزاحم میان این دو خواسته و یا به بیان دیگر در دشواری انتخاب یکی از آنها قرار می گیرد.

تزاحم میان تمایلات

انسان خواسته ها و تمایلات فراوانی دارد که در نتیجه محدود بودن انتخاب انسان در مقام عمل با یکدیگر تزاحم می یابند . وقتی انسان برخی تمایلات و خواسته های خود را ترجیح داد و برگزید و برای تأمین آنها اقدام کرد از دیگر تمایلات خویش محروم مانده و فرصت و توان تأمین آنها برای او نمی ماند در نتیجه باید با محاسبه دقیق دست به انتخابی زند که به سعادت او بینجامد . اگر بر اثر عواملی در پی بهترین ها و اموری که همیشه خوشایند انسانند و لذت ماندگار دارد رفت سعادتمند بوده ولی اگر به دنبال لذت های زودگذر و ناپایدار رفت که از آن می توان به لذت های حیوانی تعبیر کرد ؛ به دست خویش فرجام بدی را برای خود رقم زده است .

میزان انسانیت

برای اینکه به میزان انسانیت خود پی ببریم باید بررسی کنیم که در تعارض بین خواسته های انسانی و حیوانی کدام یک را انتخاب می کنیم؛ پیرو عقل ، اعتقادات و ایمان خود هستم یا دنباله رو خواسته های گذرای مادی و حیوانی؟ آیا می توانیم خود را از چنگال قدرتمند خواسته های غریزی و حیوانی نجات دهیم ؟ مرز حیوانیت و انسانیت از همین مسیر می گذرد و این جاست که حیوانیت و انسانیت انسان رقم می خورد. صد افسوس که گاه ممکن است برخی حیوانات از خواسته های حیوانی و دنیای خود دست بشویند ولی انسان نه! برخی حیوانات وقتی وارد مزرعه ی دیگران می شوند به محض اینکه مشاهده می کنند صاحب مزرعه می خواهد با چوب بر سرشان بکوبد فرار می کنند و دیگر وارد آن مزرعه نمی شوند و همان یک تجربه همیشه آنها را تربیت می کند ولی برخی انسانها علی رغم هزاران بار تجربه تلخ درس نمی گیرند و تربیت نمی پذیرند و هم چنان مرتکب خطا می شوند.

باید توجه کرد که اگر انسان بعد از تجربه کردن تربیت شود و به سمت گرایش های الهی حرکت کند برتر از حیوان نیست و اگر آدمیزاد به گونه ای باشد که بعد از ابتلا به درد و بلا دست از گناه بشوید باز هم از حیوان برتر نیست چه حیوان بارکش هم اگر روزی پایش در گِل فرو رود دیگر از آن منطقه عبور نخواهد کرد . انسان حقیقی، کسی است که رفتار خود را بر اساس محبت و انس با خدا شکل دهد نه بر پایه تجربه های تلخ و گرفتاریهایی که دامن گیر او شده است. اینجاست که انسانیت انسان رقم می خورد. امام علی (علیه السلام) در این باره می فرمایند:« از کسانی مباش که جز در مواردی که به آنان الزام شوند از پند و موعظه بهره ای نمی برند که همانا عاقل به ادب پند می پذیرد و چهارپا نمی پذیرد مگر با تازیانه.» (نهج البلاغه ، نامه 31) « پس نیکوترین اندوخته تو باید اعمال درست و صالح باشد . هوای نفس را در اختیار گیر و از آنچه حلال نیست خویشتن داری کن زیرا بخل ورزیدن به نفس خویش به آن است که در آنچه دوست دارد یا برای او ناخوشایند است راه انصاف پیمایی.» ( همان، نامه53 ) در توضییح کلام امام می توان گفت : اگر می خواهید پای از مرز حیوانیت فراتر بگذارید و به جایگاه انسان متعالی نزدیک شوید باید سعی کنید تار بر هوای نفس و خواسته های حیوانی خویش غالب شوید و از طریق موعظه و پند ناصحان و انس با حضرت دوست و اولیای خدا به کوی سعادت و هدایت قدم بگذارید مبادا همانند حیوانات باشید که فقط با تازیانه راه می یابند که  انسان عاقل به کمک نیروی عقل و تربیت پذیری به سر منزل مقصود می رسد.

منابع:

1.نهج البلاغه ترجمه دشتی

2. بهترین ها و بدترین ها از دیدگاه نهج البلاغه، استاد محمد تقی مصباح یزدی

3.  پند جاوید ج 2 ، استاد محمد تقی مصباح یزدی