تبیان، دستیار زندگی
از عالی ترین مراتب ذکر، همانا ذکر خاصان درگاه الهی و نهایتا انقطاع کامل است که حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) و امامان هدی دارای چنین مراتبی بوده اند.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

3 چیز که مردم توانایی انجام آن را ندارند!


امام صادق(علیه السلام) فرمود: «از مهم ترین چیزهایی که خداوند بر بندگانش واجب فرموده یاد خداست. سپس فرمود: آگاه باشید منظورم گفتن سبحان الله والحمدلله و لا اله الا الله والله اکبر نیست; اگرچه این هم از یاد خداست، لکن مرادم یاد خدا نزد حلال و حرام خداست که اگر اطاعت و بندگی بود، به آن عمل کند و اگر معصیت بود آن را ترک نماید.»


ایمان

ذکر دارای مراتبی است که از ذکر لفظی شروع می شود تا انقطاع کامل و مشهور و فناء ذکر لفظی و لسانی، یعنی آن چه از اذکار که بر زبان انسان جاری شود.

دومین مرحله، ذکر معنوی است که علاوه بر بیان لفظی، انسان به معنای ذکر توجه دارد.

مرتبه دیگر، ذکر قلبی است که توجه به خدا از دل و قلب انسان بجوشد که در خیلی از موارد ثمرات این رویکرد، جاری شدن ذکر به زبان است و مرتبه عالی ذکر آن است که بندگان خاص و خالص خدا دارند که تمام وجودشان و تمام لحظات زندگیشان در حضور پروردگارند و حتی لحظه ای غفلت از خدا برایشان گناه محسوب می شود.

در این حالت، بنده مراتب کمال را یکی پس از دیگری طی می کند و چون به منبع عظمت و نور الهی وصل شده است، دیگر مشغله های دنیایی و پدیده های مادی برایش ارزشمند نیست، قلبش از انوار جمال خدایی پر می شود و از اسرار پنهانی عالم، چیزهایی را درمی یابد، وجودش لبریز از عشق حق شده و چنان به بارگاه ربوبی انس می گیرد که سرانجام، به انقطاع کامل و لقاء و فناء برسد.

حضرت موسی(علیه السلام) در مناجات خویش با خدا فرمود: پاداش کسی که با زبان و قلبش ذکر تو را گوید چیست؟ فرمود: ای موسی، به وسیله سایه عرشم بر او سایه می افکنم و او را در پناه خود قرار می دهم.(1)

امیرمۆمنان علی(علیه السلام) فرمود: ذکر دو نوع است، ذکر خداوند هنگام مصیبت و برتر از آن ذکر خداوند است در برابر آنچه خداوند بر تو حرام کرده است تا آن ذکر مانع از کار حرام تو شود.(2)

عقیده علمای اخلاق بر این است که در ذکر لفظی، چون شخص زبانش مشغول است، حداقل از ارتکاب معصیت های زبانی پرهیز نموده است. خود این ذکر لفظی نیز اگر دایمی شود، چه بسا که اثرات قلبی هم خواهد داشت. از ذکر خداوند، به عنوان پرهیز از حرامها و حلالها هم یاد شده است.

امام صادق (علیه السلام) فرمود: «از مهم ترین چیزهایی که خداوند بر بندگانش واجب فرموده یاد خداست. سپس فرمود: آگاه باشید منظورم گفتن سبحان الله والحمدلله و لا اله الا الله والله اکبر نیست; اگرچه این هم از یاد خداست، لکن مرادم یاد خدا نزد حلال و حرام خداست که اگر اطاعت و بندگی بود، به آن عمل کند و اگر معصیت بود آن را ترک نماید.»(3)

یاد واقعی خداوند حتی به زبان هم باید خارج از بی حالی و غفلت صورت پذیرد، چنانچه حضرت علی (علیه السلام) فرمودند: خداوند سبحان را از روی سهو و نسیان یاد مکن و از روی سهو و بازیچه فراموش منما، بلکه او را یاد کن; یاد کردنی تمام که دلت با آن موافق و درون و بیرونت با آن مطابق باشد. و هرگز به حقیقت ذکر خدا نتوانی رسید، مگر وقتی که در ذکرت به کلی خود را فراموش کنی و نفست را در کارت نابود سازی

ذکر خداوند حلاوتی دارد که خداوند به تناسب ظرفیت و قابلیت بندگانش از اثرات و نتایج آن، دلهای مفتوح به ایمان را بهره مند می گرداند; با عنایت به اینکه خود شخص نیز باید تحمل بسیار در این زمینه داشته و زهد و ریاضت کشد تا قابل دریافت فیض گردد.

امام صادق (علیه السلام) فرمود: «سه چیز است که مردم توانایی آن را ندارند: گذشت از خطاهای مردم، همراهی با برادر خود در مالش، بسیار به یاد خدا بودن» و باز حضرت فرمود: «شما را نسبت به سخت ترین وظایف واجبه از ناحیه خداوند بر بندگانش آگاه کنم؟ سپس سه چیز را بیان فرمود که سومین آنها به یاد خدا بودن در همه حال بود.»(4)

گرچه لفظ ذکر اعم از ذکر باطنی و لفظی است، اما مراد از بیان آن ذکر قلبی و باطنی است; به طوری که شخص دارای حالتی روحانی و معنوی می گردد که دایم خداوند را در نظر دارد می داند که پروردگار متعال بر اعمالش ناظر است. مصداق این عمل، جمله حضرت امام خمینی (ره) است که فرمودند: «عالم محضر خداست در محضر خدا معصیت نکنید.»

یاد واقعی خداوند حتی به زبان هم باید خارج از بی حالی و غفلت صورت پذیرد، چنانچه حضرت علی (علیه السلام) فرمودند: «خداوند سبحان را از روی سهو و نسیان یاد مکن و از روی سهو و بازیچه فراموش منما، بلکه او را یاد کن; یاد کردنی تمام که دلت با آن موافق و درون و بیرونت با آن مطابق باشد. و هرگز به حقیقت ذکر خدا نتوانی رسید، مگر وقتی که در ذکرت به کلی خود را فراموش کنی و نفست را در کارت نابود سازی.»(5)

ایمان

حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: هر کس واقعا به یاد خدا باشد، مطیع او خواهد بود و هر کس که از خدا غافل شود، مرتکب عصیت خواهد شد. اطاعت از خدا علامت هدایت و ارتکاب معصیت نشانه گمراهی است و ذکر و غفلت، ریشه طاعت و معصیت می باشند، پس قلب خودت را قبله قرار بده و زبان را حرکت نده جز به دستور قلب و موافقت عقل و رضای ایمان; زیرا خدا به باطن و ظاهر تو آگاه است. همانند کسی باش که در حال قبض روح است، یا برای محاسبه اعمال در حضور خدا ایستاده است. نفس خود را جز به انجام تکالیف الهی که مهم است و آن امتثال اوامر و نواهی و وعده و وعیدهاست مشغول مدار، با آب حزن قلبت را بشوی و پاکیزه کن. چون خدا تو را یاد کرده تو نیز به یاد او باش، زیرا او تو را یاد کرد در حالی که به تو بی نیاز بود.

آشنایی تو با ذکر خدا باعث خضوع و حیا و تواضع تو در برابر او خواهد بود، پس اعمالت را فقط برای خدا انجام ده. و اگر ذکر خودت را بنگری، باعث ریا و خودبینی و جهالت و تندخویی با مردم و بزرگ بینی عبادت ها و غفلت از فضل و کرم الهی می شود. چنین ذکری ثمری جز دوری از خدا ندارد و با گذشت ایام، جز اندوه و وحشت اثری نخواهد داشت. ذکر خدا بر دو نوع تقسیم می شود: یکی ذکر خالص که قلب با آن همراهی می کند و دیگری ذکر صارف که یاد غیر خدا را نفی می کند، چنانکه رسول خدا (صلی الله علیه وآله) فرمود: من نمی توانم مدح تو را بگویم، تو چنان هستی که خودت را ستوده ای!

پس رسول خدا (صلی الله علیه وآله) برای ذکر خود ارزشی قرار نداد، زیرا به این مطلب توجه داشت که ذکر خدا بر ذکر بنده تقدم دارد. پس کسانی که پایین تر از رسول خدا هستند، سزاوارترند که ذکر خودشان را ناچیز بشمارند. بنابراین کسی که می خواهد ذکر خدای را بگوید باید بداند که مادام که خدا بنده اش را یاد نکند و توفیق ندهد، بنده قدرت ذکر نخواهد داشت.

بنابراین مصداق ذکر در حدیث فوق، توجه باطنی است که حدود الهی در آن رعایت گردد.

اذکار زبانی نیز اگر با نیت خالص و از قلبی سالم برای خدا ادا گردند، موجب تقرب و نزدیکی بنده به خدا خواهند شد.(6)

امام صادق (علیه السلام) فرمود: «سه چیز است که مردم توانایی آن را ندارند: گذشت از خطاهای مردم، همراهی با برادر خود در مالش، بسیار به یاد خدا بودن » و باز حضرت فرمود: «شما را نسبت به سخت ترین وظایف واجبه از ناحیه خداوند بر بندگانش آگاه کنم؟ سپس سه چیز را بیان فرمود که سومین آنها به یاد خدا بودن در همه حال بود»

نهایت آرزوی عارفان

از عالی ترین مراتب ذکر، همانا ذکر خاصان درگاه الهی و نهایتاً انقطاع کامل است که حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) و امامان هدی دارای چنین مراتبی بوده اند.

امیرمۆمنان علی (علیه السلام) در مناجات شعبانیه می فرماید: «الهی هب لی کمال الانقطاع الیک; خدایا کمال انقطاع نبوی خود را به من عطا کن.» این مقام را خداوند در قرآن کریم به پیامبر (صلی الله علیه وآله) دستور می دهد: نام پروردگارت را مدام یاد کن و به کلی از غیر منقطع شده رو به سوی او کن.»(7)

وظایفی چون نماز شب که انقطاع از غیر را به دنبال دارد، برای مردم واجب نیست، ولی بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) واجب است. خداوند به او فرمان می دهد که قسمتی از شب را به مناجات با خدا سپری کند و به مقام محمود نایل شود.

امامان که مقتدای ما و چراغ تشخیص راه از بیراهه اند و خود این منزل را پیموده اند، برای ما انسانهایی که آرزوی رسیدن به جا پای آنان و یا لااقل حضور در سایه سار معرفت آنها را داریم می آموزند که «الهی فالهمنا ذکرک فی الخلا والملا واللیل والنهار والاعلان والاسرار و فی السراء والضراء; خدایا الهام کن به ما ذکر خود را در نهان و آشکار و شب و روز و پیدا و نهان.»(8)

امام سجاد (علیه السلام) می فرماید: «خدایا تو بنده دوستت را اهل کردی برای پرستش خود، و دلش را بردی به خواست خود، و او را برگزیدی برای شهود جلوه خود، و روی دلش را پرداختی برای خود، و دلش را فارغ ساختی برای دوستیت، و تشویقش کردی در آنچه نزد تو است و ذکر خودت را به او الهام کردی.»(9)

و امام علی (علیه السلام) در دعای کمیل از خدا علاوه بر صفات دیگر، دو نعمت را درخواست می کند: یکی مقام «شکر» و دیگری «ذکر» : «ان توزعنی شکرک و ان تلهمنی ذکرک.»

امام سجاد علیه السلام در مناجات با پروردگار، گذران از عمر را پسندیده نمی داند تا جایی که می فرماید: «واستغفرک من کل لذة غیر ذکرک; از هر لذتی جز لذت یاد تو طلب آمرزش می کنم.»(10)

پی نوشت ها :

1. مشکاة الانوار، ص 100.

2. همان، ص 98.

3. همان، ص 96.

4. همان، باب الذکر.

5. غرر الحکم، ص 817.

6. خودسازی یا تزکیه و تهذیب نفس، علامه امینی، ص 169، به نقل از بحار، ج 93، ص 158.

7. مزمل / 8.

8. مناجات خمس عشر امام سجاد، مفاتیح الجنان.

9. مناجات المحبین، مفاتیح الجنان.

10. مناجات الذاکرین، مفاتیح الجنان.

                                                                                                                                        فرآوری : زهرا اجلال

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان


منابع :

سایت حوزه

سایت اندیشه قم

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.