کدام عالِم ارزش اکرام دارد؟
حضرت علی(علیه السلام) میفرماید: ای جوینده علم! عالم سه نشانه دارد: علم و حلم و سکوت و برای متظاهر به علم سه نشانه: با برتر از خود به ناروا نزاع میکند و به فروتر از خود به چیرگی ستم میکند و حامی ستمگران است.
یکی از ارزشهای اسلامی در قرآن، «علم و دانش» است. «… هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ…»[1] «آیا دانایان و نادانان با هم برابرند؟». آیا کسانی که در تحصیل فضایل و آگاهیهای مفید و مۆثر در کمال خویش گام بر میدارند، با گروهی که از حیات جز خواب و خوراک و… چیزی نمیدانند برابرند؟ شکی نیست که برتری و ارجحیت، همانا از آن کسانی است که در راه تحصیل علم گام بر میدارند، و ساعتهایی را به تعلیم و تعلم سپری میسازند و از دیار جهالت و لو چند قدم در شبانه روز به سوی عالم علم و نور، هجرت میکنند .
کسب علم و برپایی جلسات علمی از جمله مواردی است که همواره از سوی ائمه اطهار علیهمالسلام مورد توجه قرار گرفته است به طوری که پاداش عالمان دینی، برتر از عبادت کنندگان ذکر شده است .
در دین مقدس اسلام و سیره عملی پیامبر و اهل بیت همواره بر تکریم علما و دانشمندان دین تأکید شده است. چنانکه امام موسی کاظم ـ علیه السّلام ـ فرمود: «عَظِّمِ الْعالِم لِعِلمِهِ وَدَعْ مُنازَعَتَهُ[2]؛ عالم را به جهت علمش تعظیم و احترام کن و با او منازعه منما.»
امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: «مَنْ وَقَّرَ عالِماً فَقَدْ وَقَّرَ رَبَّهُ[3]؛ کسی که به عالمی احترام نماید، به خدا احترام نموده است.» پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: «اَکْرِمُوا الْعُلَماءَ فَاِنَّهُمْ وَرَثَهُ الْأَنْبِیاءِ فَمَنْ أَکْرَمَهُمْ فَقَدْ اَکْرَمَ اللهَ وَرَسُولَهُ[4]؛ دانشمندان را گرامی دارید که آنها وارثان پیامبرانند و هر که آنان را احترام نماید، خدا و رسولش را احترام نموده است.»
انگیزه تکریم علما
این همه تکریم و احترام نسبت به عالمان در فرهنگ دین، بدین جهت است که آنان انسانهای متعهد، راهنمای مردم، مخالف بدعتها، پاسدار اندیشههای ناب، طرفدار حقوق محرومان، روشن کنندهی چراغ امید در دل آنان و … هستند وگرنه، این همه تکریم برای کسانی که از تعهد و مسئولیت بهرهای نبردهاند معنا ندارد.
کسانی که پیش از آن به آن ها علم ارزانی شده است چون قرآن بر آنان خوانده شود به زمین میافتد و سجده میکنند و میگویند پروردگارمان منزه است. وعده پروردگارمان عملی خواهد شد. سجده میکنند و میگریند در حالی که بر خشوع آنها افزوده میشود
کسی که اندک آشنایی با تاریخ حوزهها داشته باشد، میداند که تنها عالمان الهی بودهاند که از میان مردم برخاستهاند و همراه آنان زندگی کردهاند و در غم و شادی شریک آنان بودهاند و هر جا خطر و دشواری بوده است، خود را سپر بلا نموده و از شرافت و عزت مردم دفاع کردهاند. اینها و صدها ویژگی دیگر، زمینهی تجلیل و تکریم از علمای صالح و راستین را فراهم نموده است.
چگونه به علما احترام کنیم؟
1) با تکذیب نکردن آنان
گفتهی علما را به مجرد اینکه با فکر و عقیدهی شما جور در نمیآید، تکذیب نکنید.
امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: در برابر عالم زیاد نگویید که «قال فُلان و قال فُلان خلافاً لقوله[5]؛ فلان عالم چه فرموده و فلان عالم دیگر چه مطلبی بر خلاف گفتهی شما فرموده است.»
2) با خدمت کردن به آنان
امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: «إذا رَأَیْتَ عالِماً فَکُنْ لَه خادِماً[6]؛ اگر عالمی را دیدی به او خدمت کن.
3) با دیدار و زیارت آنان
پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: «مَنْ زارَ الْعُلَماء فَقَدْ زارَنِی وَ مَن جالَس الْعُلَماء فَقَد جالَسَنِی وَ مَنْ جالَسَنِی فَکَأَنَّما جالس رَبِّی[7]؛ کسی که به دیدن علما برود، گویا به دیدن من آمده و کسی که همنشین علما شود، گویا همنشین من شده و کسی که همنشین من باشد، گویا همنشین خداوند و مأنوس با اوست».
و در روایت دیگر، پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود: «زیارت کردن علما نزد خدا محبوبتر است از هفتاد حج و عمره مقبول و خداوند هفتاد درجه، مقام زائر علما را بالا میبرد و رحمتش را بر او نازل میکند.»[8]
4) بیشتر شنیدن
امام باقر ـ علیه السّلام ـ فرمود: «إذا جَلَسْتَ إلی عالِم فَکُنْ عَلی اَنْ تَسْمَعَ أحْرص مِنْکَ عَلی أن تَقُول[9]؛ هرگاه با دانشمندی همنشین شدی، سعی کن بیشتر از آنکه سخن بگویی، گوش کنی.»
از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که میفرماید: هرکس عالم دینشناس مسلمانی را گرامی بدارد در روز قیامت، خدا را در حالی ملاقات میکند که از وی راضی است
ارزش علم و عالم
خدا درباره ارزش علم و عالم در قرآن میفرماید: بگو آیا کسانی که خدا و دین او را میشناسند با کسانی که خدا و دین او را نمیشناسند یکسانند؟ تنها خردمنداناند که حقایق را درمییابند.
رسول گرامی(صلی الله علیه وآله) نیز فرمود: برتری عالم بر عابد همچون برتری ماه شب چهاردهم بر دیگر ستارگان است. در سخنی دیگر فرمود: از جبرئیل پرسیدم: آیا عالمان نزد خدا گرامیترند یا شهیدان؟ گفت: یک عالم نزد خدا از هزار شهید گرامیتر است. زیرا پیروی عالمان از پیامبر(صلی الله علیه وآله) است و پیروی شهیدان از عالمان.
یکی از عبادتهای پرفضیلت تکریم عالمان است. در این بخش ذیل سه عنوان ارزش عالم، فضیلت طلب علم و تعلیم آن روایاتی عرضه میشود:
فضیلت نگاه به عالم و پاداش آن
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) فرمود: نگاه به چهره عالم عبادت است و نیز فرمود: نگاه به چهره عالم برای تو برتر از آزاد کردن هزار برده است.
فضیلت زیارت عالم و پاداش آن
حضرت رسول (صلی الله علیه وآله) فرمود: هر کس دوست دارد به آزاد شدگان خدا از آتش بنگرد، به طالبان علم نگاه کند پس به آن که جانم در دست اوست، سوگند هیچ طالب علمی به خانه عالم (محل تحصیل) آمد و شد نمیکند، مگر اینکه خدا برای هر قدمش یک سال عبادت مینویسد و برای هر قدم او شهری در بهشت بنا میکند و چون بر روی زمین راه میرود زمین برایش آمرزش میطلبد و شب و روز او در حالی سپری میشود که مورد مغفرت الهی قرار گرفته است و فرشتگان برای آنان شهادت میدهند که اینان آزاد شدگان خدا از آتشاند.
پاداش گرامی داشتن عالمان
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: هر کس عالمی را گرامی بدارد مرا گرامی داشته است و هر کس مرا گرامی بدارد خدا را گرامی داشته و هر کس خدا را گرامی بدارد پایان کارش بهشت است.
از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که میفرماید: هر کس عالم دینشناس مسلمانی را گرامی بدارد در روز قیامت، خدا را در حالی ملاقات میکند که از وی راضی است.
امام باقر ـ علیه السّلام ـ فرمود: إذا جَلَسْتَ إلی عالِم فَکُنْ عَلی اَنْ تَسْمَعَ أحْرص مِنْکَ عَلی أن تَقُول[9]؛ هرگاه با دانشمندی همنشین شدی، سعی کن بیشتر از آنکه سخن بگویی، گوش کنی
ویژگی عالمان مورد احترام در قرآن
خشیت الهی: از میان بندگان خدا تنها عالماناند که از خدا میهراسند و در برابر او خشوع میورزند.
ابلاغ رسالت و نترسیدن: هم آنان که پیامهای خدا را ابلاغ میکردند و از خدا میترسیدند و از هیچ کس جز خدا بیم نداشتند و حسابرس بودن خدا را بس میدانند پس بایسته است که تنها از او پروا شود.
فروتنی و تسلیم در برابر قرآن: به آنان که علم داده شد باید بدانند که قرآن حق و از جانب خدای توست و به آن ایمان آورند و دلهایشان در برابر آن فروتن و نرم میشود.
گریه و مناجات: کسانی که پیش از آن به آن ها علم ارزانی شده است چون قرآن بر آنان خوانده شود به زمین میافتد و سجده میکنند و میگویند پروردگارمان منزه است. وعده پروردگارمان عملی خواهد شد. سجده میکنند و میگریند در حالی که بر خشوع آنها افزوده میشود.
رسول خدا (صلی الله علیه وآله) با استناد به این آیه فرمود: آن که به علمی دست یافته که سبب گریه او نمیشود در حقیقت به علم غیر نافع رسیده است.
زمان شناسی و خود شناسی: امام صادق(علیه السلام) در معرفی عالمان مورد احترام میفرماید: صاحب فقه و خرد، دارای اندوه و حزن و بیداری در شب است. سر در جامعه بندگی نهاده و در تاریکی شب برپا میخیزد و در حالی به عمل میپردازد که خشیت الهی او را فرا گرفته و بیمناکانه خدا را میخواند و به شأن خود توجه دارد ومردم زمان خود را میشناسد و از مطمئنترین برادرانش وحشت دارد. خدا ارکان اینگونه عالم را استوار میکند و روز قیامت به او ایمنی میبخشد.
امیر مومنان (علیه السلام) همواره میفرمود: ای جوینده علم! عالم، سه نشانه دارد: علم و حلم و سکوت و برای متظاهر به علم سه نشانه: با برتر از خود به ناروا نزاع میکند و به فروتر از خود به چیرگی ستم میکند و حامی ستمگران است.
پی نوشت ها :
[1] . زمر/9.
[2] . بحارالانوار، ج78، ص309.
[3] . غرر الحکم، ج5، ص351.
[4] . نهج الفصاحه، حدیث 450.
[5] . اصول کافی، ج1، ص37.
[6] . میزان الحکمه، ج6، ص489.
[7] . میزان الحکمه، ج6، ص489.
[8] . عده الداعی، ص66.
[9] . بحارالانوار، ج2، ص43، ح11.
فرآوری: زهرا اجلال
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
منابع :
کتاب مفاتیح الحیات ؛ آیت الله جوادی آملی
سایت شیعه ها