تعزیه‏خوانی در چهارمحال و بختیاری

روزگاری تعزیه‏خوانهایش فراتر از خاك استان خود صحنه‏داری میكردند، شیراز و اصفهان این دو مهد هنر با صدا و قامت رسای مردمی از همین دیار، خروش یا حسین و چكاچك شمشیر و شیهه اسب و نوای طبل و شیپور داشت، همچنین تهران.

مرحوم سیّد عبدالباقی دهكردی (سید عبدالباقی دهكردی فرزند مرحوم سید جعفر كه با 39 پشت نسب او به حضرت زین‏العابدین(ع) می رسد.) معروف به حاج صولت‏الّسادات عموزاده حضرت آیت‏اله حاج سید ابوالقاسم دهكردی یكی از پیشكسوتان تعزیه چهارمحال و بختیاری كه سمت معین‏البكائی داشته یك گروه تعزیه‏خوان مجرّب و هنرمندی را تربیت كرده و علاوه بر اینكه در محل ایفای نقش‏های تعزیه می كردند، در شیراز و اصفهان و تهران نیز مبادرت به برپائی تعزیه می كردند.

او همه ساله از طرف مسعودمیرزا ظلّ‏السلطان حاكم اصفهان دعوت می شد و در میدان نقش جهان و دیگر تكایا تعزیه بر پا می‌كرد و خود نیز علاوه بر انجام وظایف سمت معین‏البكائی به شكرانه تناسب اندام و قامت رشید و آواز شیوائی كه خداوند متعال به او عطا فرموده، ایفاء نقش شخصیت‏های ممتاز و معروف وقایع كربلا از قبیل حضرت ابوالفضل‏العباس(ع) و حضرت مسلم ابن عقیل(ع) و حرّ بن یزید ریاحی را عهده‏دار می شد و بخوبی از عهده آن بر می آمد، تعزیه‏خوانان وی از افراد برجسته و حرفه‏ای انتخاب شده بودند.

در چهارمحال و بختیاری این هنر مذهبی سمعی و بصری در ادوار گذشته و حال طرفداران بیشماری داشته و همه ساله به ویژه در ماه‏های محرم و صفر در اغلب شهرها و روستاها به اجرا در می‏آید.

اینك شرح مختصری از چگونگی اجرای تعزیه:

1- آهنگ:

تعزیه با آهنگ منظوم اجرا می‏شود، شخصیتهای مثبت در تعزیه آوازهای خود را خود به تن‏هائی می‏خوانند ولی شخصیتهای منفی فقط اجازه دارند كه اشعار را دكلمه كنند و به رجزخوانی بپردازند، بنابراین اشعار تعزیه به گونه‏ای خاص خوانده می‏شود، پس مجریان آن بایستی از صدا و قابلیت اجرای نمایش برخوردار باشند.

2- تماشاگر:

بینندگان داستان‏ها را از پیش عمیقاً می‏شناسند و از وقایع آنها آگاهی دارند، بدلیل برجستگی، گیرائی و غمناكی بیشتر استفاده كرده و به كرات از آن سود جسته‏اند. به همین خاطر اغلب ترجیح داده می‏شود كه حضّار از وقایع داستان آگاهی داشته باشند، البته بازگوئی صریح داستان به صورت پیش واقعه همیشه ضرورت ندارد و برخی از مجالس، مستلزم آگاهی بیننده از چند و چون داستان است.

3- لباس:

لباسها به ویژه رنگ آنها بصورت قراردادی تعیین و مشخص گردیده تا بیننده به محض به روی صحنه آمدن شخصیت وی را بجا بیاورد، در تعزیه شخصیتهای مثبت و خوب جامه‏های به رنگ سبز، مشكی و قبل از شهادت سفید به تن می‏كنند، در حالیكه شخصیت‏های منفی و پلید لباس قرمز می‏پوشند. رنگ قرمز به دلیل تضاد در میان دیگر رنگها فوراً تشخیص داده می‏شود.

در تعزیه گاهی شاهد مواردی هستیم كه فردی با شخصیت خود در كشمكش است و در سر دوراهی قرار دارد مانند حر ریاحی كه لباس زرد می‏پوشد.

4- ابزار:

اسباب و اثاث تعزیه بسیار مختصر است، ولی لباسها از اسباب سمبولیك هستند، تجهیزات صحنه در برگیرنده اثاث واقعی و نیز نمادین است، شمشیرها، سپرها، زره‏ها، ضمناً اسب‏ها و شترها واقعی‏اند، از سوی دیگر تجسم مكانی مثل رود پرخروش فرات در یك ظرف پر آب و یا گودال كه در اطراف آن چند نخل مصنوعی غرس شده به عهده بیننده است، جبرئیل، فرشته با چتری در دست و داشتن بال می‏تواند نمادی از فردی از بهشت باشد و اماكنی چون آرامگاه، مسجد، حرم یا خیمه چادر نشینان روی صحنه با تعریف ساده و توافق قراردادی، تجسّم می‏شوند، نمادی به سادگی قابل تشخیص‏اند.

5- سكو:

در صحنه تعزیه سكو در میانه یك محوطه قرار دارد و دارای قابلیت‏های متعدد است، یكی اینكه به بروز توانائیها و مهارت بازیگر كمك می‏كند دیگر اینكه رابطه نزدیك بین بازیگر و بیننده را ایجاد می‌كند.

تعزیه را می‏توان همه‏جا اجرا كرد ولی ممكن است ساختمان و محل خاصی بنام تكیه به نمایش تعزیه اختصاص داده شود، برخی از تكایا عمارات بزرگی هستند كه هزاران نفر را در خود جای می‏دهند، خصوصیت سكو و معماری نواحی آن رابطه نزدیكی بین حضّار و ماجرا برقرار می‏سازند و امكان نزدیكی و تماس بازیگر و بیننده را فراهم می‏آورند كه بمفهوم كلی مشاهده كنندگان و مكان نمایش مكمل یكدیگرند.

6- موسیقی:

موسیقی تعزیه وظایف نمایشی گوناگونی دارد. میان پرده‏ها را مشخص می‌كند، صحنه را از هم متمایز می‏كند، ورود و خروج بازیگر را از صحنه اطلاع می‏دهد، حاضرین را از وقایع خاص و جزئیات آن آگاه می‏سازد، شخصیت‏ها را به آنان می‏شناساند، حركت بازیگران را به ویژه در صحنه‏های نبرد گویاتر می‏سازد و ریتم و ضرب ماجرا را شدت می‏بخشد.

7- معین‏البكاء:

كارگردان، مدیر صحنه، رهبر تعزیه (میرزا - استاد یا تعزیه‏گردان) و دستیارانشان (ناظم‏البكاء)همگی در معرض دید قرار دارند و نه تنها اسباب و اثاث روی صحنه را بدست بازیگران ایفاء نقش می‏دهند بلكه صحنه را در حین اجرای یك مجلس برای مجلس بعدی آماده می‏كنند، آنان بازیگر را به محل مناسب روی صحنه راهنمائی می‏كنند، و ترتیب ورود و خروج آنان را می‏دهند، گاهی نیز در آوازخوانی با گروه همسرایان شركت می‏كنند، (ناگفته نماند كه تعزیه‏خوانان حرفه‏ای كمتر به كمك و راهنمائی معین‏البكاء و سایرین نیازمندند و خود به طور اتوماتیك نقش خود را بدون تذكر معین‏البكاء یا فهرست گردان ایفا می‏نمایند).

8- نسخ تعزیه:

اغلب نویسندگان متون تعزیه ناشناسند و یا از روی متون دیگری كه توسط شعرا و مۆلفین جمع‏آوری و تألیف شده برگرفته شده‏اند. از شعرای نسخه‏نویس كه مورد شناسائی قرار گرفته‏اند می‏توان: شعاع، مداح، انجم، میرعزا، میرغم كاشانی، بیضای اردبیلی، نجم‏الشعرا، ملك‏الشعرا، تاج‏الشعراء سامانی(عمان)، نیسان سامانی، دهقان سامانی (سیف‏الشعرا)، میرزا حبیب دستان بنی، میرصفی‏اله وانانی (سیّد ذاكر)، ملا هیبت‏اله بابائی (غواص) ، استاد محمدحسن لله‏گانی (مجرم). (7 نفر اخیر اهل چهارمحال و بختیاری بوده و نسخ آنها زمینه چهارمحال است) را نام برد و دیگر سینه سوختگانی در قلمرو عشق الهی نیز بوده‏اند كه ناشناخته مانده‏اند.

در نسخه‏های تعزیه رنگ و بوی ایرانی در تحریر آنها كاملاً مشهود و آشكار است، بازیگران با وجود اینكه نقشهای خود را غالباً حفظ هستند، مع‏الوصف نسخه را بدست می‏گیرند و یا در پر شالشان جای می‏دهند بهرحال هنگام مكالمه نسخه را در دست می‏گیرند. این كار صرفاً به خاطر بیاد آوردن جملات در صورت فراموشی بازیگر نیست بلكه در واقع قراردادی برای نمایش این نكته است كه بازیگر فقط در حال ایفای نقش است، احتمالاً این عمل از طرز فكر و نگرش اسلامی است كه هر گونه تشبیه محض به اولیاء را ممنوع می‏كند.

شناخت اوراق زر مانند نسخ تعزیه و گردآوری و غور و تفحص در برگ برگ این متون در اماتیك موجب ذكر شیوه‏های نمایشی و جلوه‏های نیایشی و آذین‏های صحنه‏ای و قراردادهای اجرائی خواهد شد، از باب یادآوری باید گفت كه تكرار اجرای چند مجلس شناخته شده شبیه‏خوانی، ما را از شناخت بیش از سیصد مجلس دیگر غافل می‏نماید و برخی از شبیه‏خوانان خود اذعان دارند كه بسیاری از نسخ شبیه‏خوانی را نخوانده‏اند و شناختی از قلمرو و مجالس متعدد تعزیه ندارند، پس ضروری است تا نسخه‏ها در حرمخانه موریانه‏های تیز دندان صندوقچه‏های تعزیه نامه تباه نگشته است، شناسائی و گردآوری و سپس تحلیل و تبیین مضامین آنها را عهده‏دار شویم. خوشبختانه در سالهای اخیر زعمای اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان چهارمحال و بختیاری توجه خاصی به امر تعزیه و برپائی آن مبذول داشته و با تشكیل كانون تعزیه تا كنون 9 سوگواره استانی و نخستین سوگواره فاطمیه و همایشی جهت یكی از پیشكسوتان تعزیه استان انجام شده، در هفته دفاع مقدس سال‏های گذشته نیز دو مجلس حماسی تعزیه برگزار كرده است.

به پیشنهاد این حقیر (نگارنده) و موافقت اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان چهارمحال و بختیاری اصلاح و بازنویسی نسخ تعزیه توسط هیأتی بنام هیأت تصحیح نسخ تشكیل و كار تصحیح و حذف تحریفات از نسخ آغاز و تاكنون تعداد انگشت‏شماری از نسخ زمینه چهارمحال و بختیاری تصحیح و قرار است تعزیه‏خوانهای استان كه تعداد آنها در حال حاضر 111 گروه هستند، همه از یك زمینه استفاده نمایند.

خبرگزاری میراث هنری/ علی رحم شایان