مطالعه قرآن به منزله اثری ادبی

کتاب مذکور شامل مقاله‌هایی است که نگارندگان در دو دهه اخیر در باب مطالعات قرآنی از پس عینک مسائل ادبی و البته زبان‌شناختی نوشته‌اند. غالب مقاله های مزبور قرآن را به عنوان متنی ادبی بررسی کرده‌اند و نویسندگان قرآن را در مقام اعجازی زبانی پذیرفته‌اند؛ لذا با قبول عدم امکان تقلید پذیری قرآن در پی بیان ویژگی‌های ادبی و زیبایی شناسی قرآن هستند. نگارندگان در مقاله‌ی نخست به برخی از جنبه‌های ادبی قرآن نظیر واژه گزینی، تصویر و تصویر پردازی، ایهام و کنایه و جز آن می‌پردازند. در مقاله‌ی دوم، قرآن را به عنوان کتابی مبین تحلیل می‌کند و به ویژگی‌هایی همچون استعاره و تمثیل و تشبیه و سایر وجوه ادبی قرآن اشاره می‌کنند. در مقاله‌ی سوم با در نظر گرفتن سوره به عنوان کلیتی منسجم، بحث مزبور را در چهار بخش دنبال می‌کنند. در مقاله‌ی چهارم به مۆلفه شوخ طبعی در قرآن می‌پردازند و برخی پاره‌های طنز در قرآن را بیان می‌کنند؛ و در مقاله پنجم نقش دیالوگ در قرآن را بررسی می‌کند.

این کتاب در ده بخش تنظیم شده که عناوینی چون «قرآن به منزله‌ی اثری ادبی»، «ویژگی‌های و مۆلفه های زبانی قرآن کریم»، «سوره به منزله‌ی کلیت»، «طنز و شوخ طبعی در قرآن»، «گفتگو در قرآن»، «کنایه در قرآن»، «فنون و صنایع ادبی در قرآن»، «سازگان زبان شناختی قرآن»، «زنجیرمندی مفهومی و بافتی در گفتمان قرآنی» و «در باب تنوع سبک‌شناختی در ژانر قرآنی» را در برمی‌گیرد.

***

در دهه‏ ى 1980، ریچارد مولتون، مۆلف کتاب مطالعه‏ ى ادبى کتاب مقدس، دلیل انتشار اثر خود را این‏گونه توجیه کرد: «ادبیات» (literature) برخلاف «آثار ادبى» (literatures) - یونانى، عبرى و آلمانى - «تافته‏ اى جدابافته است» از تاروپود حماسه/غنا و نمایش که به‏ خودى ‏خود شایسته‏ ى بررسى است و این‏گونه مطالعه طرحى نو درانداختن است (چهارتاپنج). در 1987، رابرت آلتر و فرانک کرمود، گردآورندگان کتاب راهنماى ادبى کتاب مقدس، از کارآمدى مسلّم رویکرد ادبى به کتاب مقدس اظهار خشنودى کرده و افزوده ‏اند که نیاز پژوهندگان مذهبى و غیرمذهبى این است که کتاب مقدس به همان‏گونه که هست، خوانده شود؛ یعنى به ‏منزله ‏ى یک اثر ادبى گران‏سنگ و تأثیرگذار. قرآن نیز به ‏سان کتاب مقدس شاهکار ادبى شناخته ‏شده ‏اى است. امّا متأسفانه، هنوز هیچ‏کس آن‏چنان که مولتون در وصف کتاب مقدس سخن رانده، قرآن را وصف نکرده است و احتمالاً به ‏این زودى ‏ها هم پیش نمى ‏آید که از قرآن به ‏منزله‏ ى یک اثر ادبى سخن به ‏میان آید. در این‏جا، این پرسش پیش مى‏ آید که مگر تاکنون کتاب‏ هاى بى ‏شمارى - حداقل به ‏زبان عربى - درباره ‏ى ویژگى ‏هاى ادبى قرآن به رشته‏ ى تحریر در نیامده است؟ مسلّم است که تاکنون کتاب‏ هایى در این زمینه نوشته شده ‏اند امّا عمده ‏ى آن‏ها، بنا بر شکل و محتوایشان، بیش‏تر مذهبى ‏اند تا نقد ادبى؛ مانند کتاب تقلیدناپذیرى قرآن اثر ادیب قرون میانه، ابوبکر باقلانى (950-1013م). ازاین‏رو، بررسى قرآن به منزله ‏ى ادبیات و فقط ادبیات پا گذاشتن در اقلیمى بکر و دست‏ نخورده است.

در بررسى ادبى هدف‏مند هر کلام و گفتارى، غرض این است که آن کلام یا گفتار داراى وحدت و انسجام باشد. قرآن متشکل از 114 سوره است که طول سوره‏ ها از 3 تا 286 آیه تغییر مى ‏کند. این‏که سوره‏ ها داراى وحدت یا انسجام باشند، امرى است که در نظر اکثر علماى سنتى مسلمان غریب و نامأنوس است. در نظر اینان، هر سوره متشکل از بى ‏شمار آیات یا قطعات تک ‏افتاده و جدابافته است. این نگاه ذره ‏نگر به قرآن که دلایل تاریخى دارد، بزرگ‏ترین مانع بر سر راه بررسى قرآن به منزله ‏ى اثر ادبى بوده است. رویکرد آثار گذشتگان به قرآن به این گفته ‏ى سقراط به فدروس مى ‏ماند: «فرقى نمى ‏کند که خطوط به چه شکل مرتب شوند» (ح‏264). این گفته به منزله‏ ى نکوهش آثار گذشتگان نیست، چه آن‏ها حرف و حدیث‏ هاى فراوانى در بطن خود نهان دارند و غالباً آغازگاه مطالعه ‏ى ادبى قرآن به ‏شمار مى ‏آیند. این نیز حقیقت ندارد که دیدگاه منفصل ‏بودن قرآن ظرایف و جذابیت‏ هاى ادبى آن را از دیده ‏ها پنهان کرده است. از جمله دلایل تمایز تفسیر قرآن در قرن بیستم از تفسیر سنتى یکى این است که اکثر علماى مسلمان امروزى قرآن را داراى انسجام چشم گیر مى‏ دانند. این دیدگاه جدید که چندوچون آن در این نوشته نمى ‏گنجد، مطالعه ى ادبى نظام ‏مند قرآن را هم ممکن و هم ضرورى مى ‏داند. این‏گونه مطالعه اگر با روش‏ شناسى درخور و متقن همراه شود، براى تمام اهداف عملى و کاربردى، نو و بکر خواهد بود.

مطالعه‏ ى ادبى نظام‏ مند قرآن باید مطابق با اصول نقد ادبى و سواى ملاحظات مذهبى صورت پذیرد. مسئله رابطه ‏ى میان وجوه مذهبى و ادبى یک نبشته ‏ى (scripture) غامض و دشوار است. این وجوه با هم مرتبط ولى ناپیوسته ‏اند و همین امر مطالعه‏ ى مستقلِ وجوه ادبى و مذهبى را شدنى یا حتى دلچسب مى ‏کند. این‏که این دو با هم مرتبط اند از این حقیقت ناشى مى ‏شود که قرآن از شگردها و صنایع ادبى براى ارائه ‏ى پیام خود بهره مى ‏برد. براى نمونه، در قرآن مى ‏توان فراوان داستان، تمثیل، صنایع کلامى و شخصیت‏ پردازى سراغ گرفت. این‏که این وجوه به هم ناپیوسته‏ اند، نیاز به تأمل و توضیح ژرف ‏تر دارد.

قرآن اعلام مى‏ دارد که تقلیدناپذیر است و از مدعیان خود مى ‏خواهد که کلامى مثل آن بیاورند (براى نمونه، بقره، 23؛ هود، 13؛ اسرا، 88؛ طور،33 تا 34.) از آن پس، تقلیدناپذیرى در حوزه‏ ى واژگان ادبى نضج گرفت و بالنده شد و مذهبیون به بى‏ همتابودن قرآن که بخشى از اعتقاد مسلمانان است، ایمان آوردند. به لحاظ تاریخى، بحث تقلیدناپذیرى مطالعه‏ ى ادبى قرآن را به ‏صورت زیرمجموعه‏ ى جنبه‏ ى مذهبى قرآن در آورد. اما این بحث یک حقیقت بنیادین را نادیده مى ‏گیرد که قرآن از منکران دین هماورد خواهى مى ‏کند نه از مۆمنان و این هماوردخواهى فقط نکوهش منکران نیست، بلکه از آنان مى ‏خواهد که به بررسى دقیق قرآن بپردازند تا ببینند آیا قرآن همان‏گونه که خود گفته ‏اند، بافته ‏ى یک‏ ذهن جن‏زده است یا خیر. بدون توجه به نتیجه ‏اى که از پرسش مآخذ قرآن عاید مى ‏شود، باید اذعان کرد که فرضیه‏ ى اساسى هماوردخواهى این است که مزیت و زیبایى قرآن حتّى از طرف بى‏ دینان نیز تحسین و تکریم مى ‏شود. اگر این امر درست باشد، آن‏گاه مى ‏شود مطالعه ‏ى ادبى قرآن را از مطالعه ‏ى مذهبى آن جدا کرد.

در این‏جا، ضرورى است که به جدایى میان این وجوه اشاره شود. شاید تفاوت اصلى میان رویکرد ادبى و مذهبى به قرآن این است که رویکرد ادبى به دنبال یافتن پیوستگى و رویکرد مذهبى به دنبال یافتن ناپیوستگى در متن است. باتوجه به اصل پیوستگى، مى ‏توان به روابط میان آیات و قطعات پى برد و تنها با نیافتن این روابط است که مى ‏توان حکم داد متن منفصل است. امّا وقتى یک فرد مذهبى یا یک حقوق‏دان ردّ مسائل مذهبى یا حقوقى را در قرآن دنبال مى ‏کند، بدون توجه به زمینه و بافت آیات، فقط به مضمون آن‏ها توجه مى ‏کند. در این‏صورت، امکان اشتباه فاحش در تفسیر، امرى گریزناپذیر است.