فتح خرمشهر؛ نقطه آغاز تزلزل دشمن

عراق پس از تمهیدات سیاسی و نظامی با 563 مورد تجاوز زمینی، 221 مورد تجاوز هوایی و 24 مورد تجاوز دریایی، در ساعت 14:15 بعدازظهر 31 شهریور 59 با سه فروند میگ 23 فرودگاه بین‌المللی تهران را به تقلید از حمله نیروی هوایی اسراییل در جنگ شش روزه علیه اعراب (مصر) مورد تجاوز قرار داد و به این ترتیب خوی توسعه‌طلبانه و تجاوزگری خود را آشكار كرد و جنگ تحمیلی عراق علیه ایران رسماً آغاز شد. صدام در این روز به مركز فرماندهی ارتش آمد تا در اتاق ویژه عملیات از نزدیك در جریان اولین روز جنگ با ایران قرار گیرد. او در حالی كه چفیه قرمز رنگی بر سر داشت و نوار فشنگی به دور كمرش بسته بود، وارد اتاق اصلی هدایت عملیات می‌شود. ژنرال عدنان خیرالله، وزیر دفاع عراق به استقبال صدام آمده و به او می‌گوید: «سرورم! جوانان ما بیست‌ دقیقه قبل به پرواز درآمدند.»

صدام در پاسخ به او می‌گوید: «نیم ساعت دیگر كمر ایران را خواهند شكست.»

بعدازظهر 31 شهریور ماه سال 59 خرمشهر زیر آتش سنگین ارتش عراق قرار گرفت. انبوهی از آتش خمپاره‌ها و توپ‌های دشمن روی شهر، همه غافلگیر شده بودند و حیران. شهر در آتش می‌سوخت و صدای انفجار لحظه‌ای قطع نمی‌شد. طولی نكشید كه بیمارستان پر شد از انبوه مجروحان و شهیدان. زنان و كودكان و سالخوردگان، آواره بیابان‌ها و جاده‌ها شده بودند. مردم به خصوص جوانان روی به مسجد جامع(نماد مقاومت) و دیگر پایگاه‌ها آوردند تا برای مقاومت سازماندهی شوند.

34 روز مقاومت

گروه‌های مقاومت به سرعت شكل گرفت و در محورهای هجوم، جنگ و گریز شروع شد. آن طرف از توپخانه، تانك، خمپاره‌انداز، مسلسل‌های سنگین و قوای زرهی بهره می‌برد و این طرف فقط چند تفنگ ام‌یك، ژ3، بطری‌های آتش‌زا و چند آرپی جی داشت.

34 روز مقاومت و تلاش در این وضعیت اگر چه بسیاری از مدافعان شهر را به كام شهادت كشاند ولی دشمن را در دستیابی سریع به اهدافش و اشغال سریع خوزستان ناكام گذاشت. هر چند كه خرمشهر خونین‌شهر شد و به دست دشمن افتاد.

چهارم آبان 59 را باید روز پایان حماسه خونین شهر نامید؛ حماسه‌ای كه در 34 روز جلوه كرد. این روز، روز اشغال شهری است كه مدافعانش طی 34 روز نبرد و تلاش شبانه‌روزی كوشیدند با ادای تكلیف الهی خود دشمن را از گسترش تجاوز به ایران اسلامی باز دارند.

خرمشهر اشغال شد، لكن حماسه‌ها، ایستادگی‌ها و جانبازی‌هایی آفرید كه اولاً افتخاری بزرگ را در تاریخ این مرز و بوم به ثبت رساند، ثانیاً باعث شد دشمن بیش از این خطرپذیری نكند و ثالثاً این مقاومت اعتماد به نفسی را برای اردوی خودی به ارمغان آورد كه دست‌مایه رزمندگان برای بیرون راندن دشمن از سرزمین اسلامی شد.

اهداف عملیات

آزادسازی خاک جمهوری اسلامی ایران از اشغال دشمن و بازپس گیری مناطق استراتژیک و شهرهای مهم مانند: حمیدیه، خرمشهر، هویزه، جوفیر و حسینیه و نورد از اشغال متجاوزین عراقی از اهداف این عملیات بود.

عراق با تداوم اشغال خرمشهر می‌کوشید آخرین و مهم ترین اهرم فشار خود را برای واداشتن ایران به شرکت از موضع ضعف در مذاکرات صلح، حفظ کند.

متقابلا آزادسازی این شهر می‌توانست نماد تحمیل اراده جمهوری اسلامی ایران بر متجاوز و اثبات برتری اش در جنگ باشد.

هدف اساسی  عملیات بیت المقدس تداوم رزم علیه دشمن، تهدید بصره، کاهش توان رزمی دشمن، آزادسازی خرمشهر و خارج نمودن اهواز از برد توپخانه بود. البته ملاحظات سیاسی در رابطه با بی ثبات نشان دادن رژیم صدام، وادارنمودن عراق به پذیرش شرایط ایران برای پایان جنگ، کاهش فشار مشکلات مهاجرین جنگی در داخل کشور و ایجاد زمینه برای فعالیت های کشاورزی در مناطق حاصلخیز خوزستان نیز مورد توجه بوده است.

شكل‌گیری عملیات فتح خرمشهر

پس از عزل بنی صدر از جانشینی فرماندهی کل قوا به فرمان حضرت امام خمینی(ره) در 20 خرداد1360 و سرکوب سازمان مجاهدین خلق، سپاه و بسیج در کانون تصمیم‌گیری و اقدام حضور یافته و با بهره‌مندی از توان ارتش ، دور جدیدی از عملیات های نظامی را طراحی کردند و با ایجاد قرارگاه، سلسله عملیات های مشترک سپاه و ارتش با هدف آزاد سازی مناطق اشغالی آغاز شد.

بدین ترتیب عملیات «ثامن الائمه (ع)» در 5 مهر 1360 در محور آبادان و با هدف شکستن محاصره این شهر، با موفقیت کامل انجام شد. پس از این عملیات نیروهای خودی بدون از دست دادن زمان و با جمع کردن نیرو و تجهیزات، عملیات دوم را با نام «طریق القدس» در محور بستان و در 8 آذر 1360 انجام دادند. پیروزی در آزادسازی شهر  بستان فرماندهان ارتش و سپاه را بر آن داشت که به اجرای عملیات ادامه دهند و از شوک وارد شده به دشمن به گونه‌ای شایسته بهره‌برداری کنند. از این رو ، طی 3 ماه ، سپاه تلاش زیادی برای افزایش تیپ ها و لشکرهای خود به کار بست تا نبرد بعدی بزرگتر از عملیات گذشته طراحی و اجرا شود. فرماندهان مصمم شدند در اسفند ماه 1360 عملیات دیگری را آغاز کنند؛ اما پیش‌دستی عراق و حمله به «چزابه» موجب به تعویق افتادن زمان عملیات شد.

دشمن بعثی از وحشت تکرار عملیات آبادان و بستان دست نیاز به سوی متحدان خود و استکبار جهانی دراز کرد و پس از اطلاع از تمرکز قوای ایران در غرب دزفول و شوش توسط ماهواره‌های آمریکا تلاش کرد جبهه فعال جدیدی را مقابل قوای ایران گشوده و علاوه بر بازپس گیری بستان از وقوع عملیات فتح المبین جلوگیری نماید.

صدام سرانجام در مورخه 17 بهمن 1360 در منطقه تنگه چزابه حمله سنگینی را با حمایت شدید نیروی هوایی و آتش سنگین توپخانه آغاز کرد، اما علیرغم پیشروی اولیه نیروهای بعثی، دشمن با مقاومت جانانه نیروی زمینی سپاه و بسیج مواجه گردید و حملات پی در پی هوایی و توپخانه صدام بعثی پس از اندکی موفقیت با جانفشانی حماسه آفرینان تنگه چزابه برای چندین بار عقیم ماند.

به دنبال این موفقیت‌ها عملیات «مولای متقیان» در اول اسفند1360 با رمز «یا علی(ع) ادرکنی» و با هدف انهدام نیروهای دشمن و خنثی کردن تحرکات عراق ( برای جلوگیری از عملیات فتح المبین ) و همچنین حفظ بستان آغاز شد و پس از 14 روز نبرد سخت و کم نظیر در حالی که تنگه چزابه مملو از اجساد دشمن شده بود، شکست تلخی به عراق تحمیل شد و نیروهای دشمن بر اثر این شکست مجبور به عقب نشینی شدند. در این عملیات، 10 تیپ از نیروهای ارتش متجاوز عراق به استعداد 30 گردان به طور کامل منهدم و 4500 تن کشته و زخمی شدند و 100 نفر به اسارت رزمندگان اسلام در آمدند.

سرانجام با تلاش نیروهای مخلص ارتش و سپاه، عملیات «فتح المبین» در بامداد دوم فروردین 1361در جبهه جنوب (منطقه غرب شوش و دزفول و غرب رود کرخه) با رمز «یا زهرا(س)» آغاز شد و رزمندگان اسلام با در هم کوبیدن ماشین جنگی صدام درعملیاتی10 روزه،2500 کیلومتر مربع از خاک میهن اسلامی را که شامل دشت عباس، دهلران، رقابیه، عین خوش و ده‌ها روستای مرزی و همچنین سایت های موشکی و رادار 4و5 بود، آزاد کرده و علاوه بر انهدام26 هواپیما و بالگرد و661  تانک و نفربر و خودرو، 820 تانک و نفربر و خودرو به غنیمت گرفته شد و 40 هزار بعثی را اسیر، کشته و زخمی نمودند. شوق و شور ناشی از این فتح بزرگ نظامی تمام کشور را فرا گرفت و امام خمینی (ره) این حماسه بزرگ را «فتح الفتوح» نامیدند.

پس از عملیات فتح المبین، یک گام دیگر تا آزاد سازی کامل مناطق استراتژیک ایران باقی مانده بود و آن ، آزادی خرمشهر به عنوان نماد توازن سیاسی - نظامی بود.

طراحی عملیات بیت‌المقدس

از این رو تنها عاملی كه می‌توانست موفقیت را نصیب یكی از طرفین نماید، سرعت عمل در اقدامات بود. به همین دلیل بلافاصله پس از اتمام عملیات فتح‌المبین در حالی‌كه قوای ارتش عراق در منطقه بومی خرمشهر تقویت می‌شدند به تمامی یگانهای تحت امر قرارگاه مركزی كربلا دستور داده شد تا با بازسازی و تجدید قوا به شناسایی  و طراحی عملیات بپردازند. بدین ترتیب عملیات «بیت المقدس» در منطقه غرب رود کارون و جنوب غربی اهواز و شمال خرمشهر با رمز «یا علی بن ابیطالب(ع)» در 10 اردیبهشت 1361 آغاز شد. اما حساسیت و اهمیت هدف‌های ایران و عراق در این منطقه موجب شد که عملیات به مدت 25 روز به درازا کشد و در نهایت رزمندگان اسلام، درحالی که در شرایط بسیار دشوار آب و هوایی می‌جنگیدند، در اوج اقتدار، خرمشهر را آزاد کردند.

در واقع بیش از 20 ماه از آغاز تجاوز عراق به خاک ایران نمی‌گذشت که «عملیات بیت المقدس» با مشارکت ارتش و سپاه و هدایت قرارگاه مرکزی کربلا به فرماندهی شهید سپهبد صیاد شیرازی (فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش) و محسن رضایی(فرمانده وقت کل سپاه) و همراهی چهار قرارگاه فتح، نصر، قدس و فجر در منطقه‌ای به گستردگی5700 کیلومتر مربع با موفقیت انجام گرفت.

در عملیات آزاد‌سازی خرمشهر که در 4 مرحله اجرا شد، نیروهای مسلح ایران که شامل، 135گردان متشکل از 45 گردان ارتش، 90گردان از سپاه و بسیج به علاوه نیروهای ژاندارمری، کمیته انقلاب اسلامی، شهربانی و جهاد سازندگی بودند، در برابر 7 لشکر دشمن بعلاوه نیمی از ادوات، توپخانه، امکانات مهندسی و زرهی ارتش عراق قرار گرفتند، ضمن اینکه ارتش عراق با کمک عوارض طبیعی موجود در منطقه (رودخانه کارون، اروند، کرخه، هورالهویزه) به دفاع از موقعیت خود در این عملیات پرداخت.

صدام حسین، رئیس جمهور معدوم رژیم بعث عراق و حامیان وی که بازپس‌گیری خرمشهر توسط ایران را غیر ممکن می‌دانستند و اعلام کرده بودند«...در صورتی که ایرانی‌ها آن را پس بگیرند، عراقی ها کلید بصره را به ایران خواهند داد.» در آغاز عملیات خطاب به نیروهای تحت فرمانش، دفاع از خرمشهر را همانند دفاع از بغداد و بصره خوانده و گفت:«... خرمشهر تکیه گاه بصره به شمار می رود، بنابراین  باید پیروزی در نبرد آینده را با هر قیمتی به دست آورد و نیروهای ایرانی را منهدم نمود.»

در این عملیات، عراق برای حفظ خرمشهر هر چه در توان داشت به کارگرفت، چندان که غرب جاده اهواز- خرمشهر را در ابعاد یک کیلومتر از موانعی نظیر خودرو، تیر آهن و حتی دکل‌های برق را به طور عمود پر کرد و با مین‌گذاری در این منطقه امکان هلی‌برد نیروها را غیر ممکن نمود، اما سرانجام با مجاهدت و ایثار رزمندگان اسلام، عراق به دلیل ناتوانی در حفظ برتری نظامی و امید به تحمیل شرایط جدید سیاسی به ایران، ناچار به عقب نشینی از خرمشهر شدند.

علیرضا سجادی‌فر