گاهشماری قمری ومسلمانان

گاهشماری قمری از دیرباز میان اعراب رواج داشته و با مبدا هجرت پیامبراکرم از مکه به مدینه تاریخ اسلام بر این مبنا و مبدأ رقم خورد و تقریباً تا همین صد سال پیش تاریخ کلیه کشورهای اسلامی به سال قمری محاسبه می شد، در یک قرن اخیر کشوری مانند ترکیه سال میلادی را برای گاهشماری رسمی کشورش برگزید و کشور ما سال هجری را با گاهشماری خورشیدی به جای قمری انتخاب کرد.

در کشوری مانند عربستان با 40 درجه طول و 20 درجه عرض جغرافیایی و نزدیکی به خط استوا، تغییر فصول و اختلاف در زاویه تابش خورشید چندان محسوس نیست ، برخلاف کشوری مانند ایران با تغییر فصول بسیار روشن و واضح که از زمان های بسیار دور گاهشماری خورشیدی در آن متداول بوده است ، گاهشماری در عربستان به واسطه  تغییرات محسوس ماه که در شبهای پرستاره صحرای عربستان یگانه همراه عرب بیابانگرد بود ماخذ گاهشماری قرار گرفت. از سوی دیگر با اندکی بررسی در واژه هایی که برای ماه( معادل یک دوازدهم سال) و ماه( قمر زمین) در زبان های مختلف مانند : در فارسی برای هر دو معنا یک واژه به کار برده می شود، در ترکی برای هر دو معنا واژه " آی "و در انگلیسیMoon ( قمرزمین) وMonth( واحد زمان) و در زبان رومانیایی برای هر دو معنا واژه یکسانLuna به کار برده می شود" موید این مطلب است که در ابتدای امر ، بشر گاهشماری خود را بر مبنای قمر قرار داد و یکسال را دوازده ماه(قمری) به حساب آورد."(1) این نوع گاهشماری قمری  در تمام مناطق دنیا از جمله در میان سرخپوستان امریکا، یونان بوستان و ایران باستان سده های قبل از تاریخ رواج داشته است ولی رفته رفته با اختلافاتی که سال قمری با فصول ایجاد می کرد بعضی ملل مانند ایرانیان گاهشماری خود را با چرخش زمین به دور خورشید هماهنگ کرده و سال خورشیدی را با 365 روز مبنای تاریخ و زمان خود گرفتند. عوامل مؤثر در این چرخش را می توان چنین گفت:"... شناخت ماههای قمری به عنوان مبنای محاسبه زمانی فصل و موسم مواجه با مشکلی عمده بوده است. زیرا پدیده های طبیعی همیشه در یک ماه به خصوص پیش نمی آیند. مثلاً ربیع( به معنای بهار) همواره مصادف با موسم بهار نخواهد بود."(2)

بدین ترتیب ملل باستان که هنوز گاهشماری قمری را در سالشماری خود در نظر می گرفتند ، هرگاه می دیدند پس از 12 ماه آغاز فصلی فرا نرسیده یک ماه اضافی را در نظر گرفته و یک سال را با 13 ماه می گذراندند و این رویه را برای نگهداری موسم کار و کشاورزی رعایت می کردند. ولی در نزد اعراب نه تنها فصول که ماههای حرام هم از اهمیت زیادی برخوردار بود. " آخرین ماه سال عربی( ذیحجه) که یکی از چهارماه با حرمت در نزد اعراب پیش از اسلام( و البته بعد از اسلام) بود از زمانیکه اعراب با بت پرستی آشنا شدند( به قول بیرونی 325 سال پیش از میلاد رسول اکرم بود) به جشن بت پرستی اختصاص یافت در این میان، ماههای قمری که اساس کار گاهشماری عرب بوده، از محاسبه فصل ها و موسم ها جلو افتاده بود و ذیحجه که می بایستی در موسم درو و خرمن انجام می گرفت فی المثل به فصل بذرافشانی انتقال یافته بود و در نتیجه اقتصاد مکه در معرض نابودی قرار می گرفت. پس چاره را( گویا به تبعیت از یهودیان) در این دیدند که به کبیسه متوسل شدند و پس از هر سه سال یک ماه اضافی و یا تکراری به دوازده ماه سال اضافه کنند. استفاده از این کبیسه و تکرار ماهی از ماههای سال که اصطلاحاً نسئی گفته می شود  موجب شد که ترتیب ماهها و حرمت آنها نیز دچار اختلال گردد."(3)

هدف اعراب جاهلیت تن پروری و راحت طلبی از یک سو و تغییر دادن ماههای حرام برای مخالفت با حکم خداوند بود. چرا که اعراب عصر جاهلیت خوش داشتند مناسک حج را همه ساله در فصلی به جا آورند که هوا معتدل و میوه جات فراوان و وسایل آسایش در سفر حج فراهم باشد تا کمترین رنجی نبرند. و کسی که اولین بار "نسئی " ( بر وزن فعیل ) را اعمال کرد، شخصی از قبیله کنانه به نام " قلمس" بود که شغل وی در اخلاف او موروثی گشت و رئیس قبیله کنانه موظف بود تا طی مراسم حج مناسک حج سال آینده را تعیین نماید.

در این شیوه مراسم حج تنها برای دو سال در موسم خود انجام می گرفت و پس از 11 ماه که در غیر موسم حج، مراسم برگزار میشد دوباره به ذیحجه باز می گشت و به این ترتیب ماههای حرام دستخوش جابه جایی و تغییر می شد. از اینروست که خداوند در قرآن می فرماید:( توبه آیه 36) انما النسیء زیاده فی الکفر یضل به الذین کفروا یحلونه عاما و یحرمونه عاما لیواطئوا عده ما حرم الله فیحلوا ما حرم الله زین لهم اعمالهم و الله لا یهدی القوم الکافرین( نسیء افزایش در کفر است که تا کافران را به جهل و گمراهی کشند سالی ماه حرام را حلال می شمرند و سالی دیگر حرام تا بدین وسیله عده ماه هایی که خدا حرام کرده پایمال کنند و حرام خدا را حلال گردانند اعمال زشت آنها در نظرشان زیباست و خدا هرگز کافران را به راه راست هدایت نخواهد کرد.)

این شیوه گاهشماری در میان اعراب در کنار شیوه های دیگر گاهشماری نظیر تاریخ یزدگرد سوم، تاریخ مجوس ، تاریخ آنتونیوس و... وجود داشت تا اینکه ظهور اسلام بر این تشتت و گونه گونی گاهشماری خاتمه داده و به سال قمری در نزد اعراب انتظام بخشید. خداوند در آیه 35 از سوره توبه تصریح می کند : "ان عده الشهورعندالله اثنا عشرا شهرا فی کتب الله یوم خلق السموات و الارض منها اربعه حرم ذلک الدین القیم...( همانا عدد ماههای سال نزد خدا در کتاب دوازده ماه است از آن روزی که خدا آسمان و زمین را بیافرید و از آن دوازده، چهارماه ماههای حرام خواهد بود. این است دستور دین استوار...) تاریخ اسلام با مبدا هجرت پیامبراکرم از مکه به مدینه " یگانه تقویم کاملاً قمری است که نزد گروه معتنابهی رواج دارد."(4)

گزینش تاریخ هجرت پیغمبراکرم بعنوان مبدا تقویم اسلامی از زمان خود رسول مکرم اسلام رواج یافته است. اما بعضی " منابع از جمله بیرونی، کشاف اصطلاحات الفنون، دایرة المعارف اسلام و لغتنامه دهخدا برآنند که گزینش تاریخ هجرت پیغمبراکرم بعنوان مبدا تقویم اسلامی و اجراء آن به دست عمربن خطاب در هفدهمین سال هجرت صورت گرفت"(5)

به هر صورت سال قمری با مبدا هجرت پیامبر اسلام در ابتدا در جزیره العرب و پس از آن که اعراب مسلمان به کار کشور گشایی روی آوردند در تمام بلاد اسلامی آن زمان گسترش یافت و شیوه گاهشماری ممالک وسیعی از هند تا اسپانیا شد ، و در ایران نیز جایگزین سالشمار خورشیدی شد که از ازمنه قدیم در ایران رواج داشت ؛ گاهشماری قمری در ایران تا ابتدای سلطنت پهلوی یگانه گاهشماری کشور بود تا اینکه توسط رضا خان گاهشماری در ایران به هجری خورشیدی تغییر یافت .

اینک آغاز سال 1425 هجری قمری را پیش رو داریم ، سال قمری با هجرت پر برکت رسول اکرم معنا یافت و مبدا تاریخ اسلام شد چه اگر پیامبر در مکه باقی می ماند چیزی از اسلام باقی نمی ماند  ولی سال قمری که با هجرت پیامبر مکرم اسلام متبرک شده بود در سال 61 پس از هجرت به  خون عزیزان وخاندان رسول اکرم رنگ شد واز آن پس سال قمری برای مسلمان راستین جز با اندوهی جانکاه آغاز نگشته است ؛ تا کی باشد که خونخواه این خون " ثارالله" بپا خیزد وجهانی را به عدل بیاراید.

پی نوشت ها:

2- همان، ص ده.

3- همان، ص هفده.

4- همان، ص بیست و دو.

5- همان، ص بیست و سه.