راهکارهایی برای استفاده از قدرت عظیم نفس
نفس، موجود عجیبى است؛ زیرا مىتواند انسان را به بالاترین درجات انسانیّت بالا برد، همچنان که قدرت دارد او را در اعماق درّههاى خوفناک رذالت رها کند.
بر انسان ضرورى است که نفس خود را رها نسازد و در تمایلات و خواستهها او را آزاد نگذارد.
حضرت امام صادق علیه السلام مىفرمایند:
لاتَدَعِ النَّفْسَ وَهَواها(1)؛ نفس و خواستههاى او را، به خود وامگذار.
زیرا نفس داراى نیروئى است عظیم؛ ولى سرکش، بدخو و نافرمان! ما باید به مداواى آن بپردازیم؛ تا بتوانیم از قدرت آن استفاده کنیم.
امام صادقعلیه السلام در پایان روایت، راه درمان نفس را بیان کردهاند. آن حضرت مىفرمایند:
وَ کفُّ النَّفْسِ عَمَّا تَهْوی دَواها؛ بازداشتن نفس از آنچه را که هوس مىکند، دواى اوست.
با معالجه و درمان نفس، مىتوانید آن را به یک قدرت سالم و رحمانى تبدیل کنیم، و از انرژى پرتوان روحى که در وجود شماست، بهرهمند شوید.
با مخالفت نفس، قدرت و نیروى عظیمى که در نفس - بالقوه - وجود دارد، به فعلیّت مىرسد و امکان استفاده از آن براى شما ایجاد مىشود.
کسانى مىتوانند آینده خود را درخشان سازند و از انوار تابناک ولایت معصومین علیهم السلام نورانى شوند که حالات نفسانى خود را دگرگون سازند و در آن تحوّل ایجاد کنند.
در صورتى که انسان حالات نفسانى خود را تغییر دهد، حالات معنوى او نیز تغییر مىپذیرد. خداوند مىفرماید:
«اِنَّ اللَّهَ لایُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِاَنْفُسِهِمْ».(2)
براستى که خداوند تغییر نمىدهد آنچه را که بر هر قومى مىگذرد، تا آنچه را که در نفس آنان است تغییر دهند.
بنابراین سرنوشت جامعهها و نیکبختی ها و بدبختی هایى که مردم را فرا مىگیرد، بر رفتار و خواستههاى نفسانى آنان بنیان گذارى شده است.
دعا براى تهذیب نفس
براى نجات از هواها و خواستههاى نفسانى، دعا و نیایش به درگاه خداوند و توسّل به اهل بیت عصمتعلیهم السلام اثرى بسزا دارد. به این جهت ائمه اطهار علیهم السلام در دعاهاى بسیارى، ما را راهنمائى فرمودهاند که براى برطرف شدن هواهاى نفسانى دعا کنیم.
به عنوان نمونه در دعائى که در شبهاى چهارشنبه خوانده مىشود، آمده است:
اَللَّهُمَّ ... اَصْلِحْ ما بَیْنی وَبَیْنَک وَاجْعَلْ هَوایَ فی تَقْویک.(3) ؛ خداوندا میان من و خودت را اصلاح فرما و هوى و خواسته مرا در پرهیز از مخالفت با خودت قرار ده.
در صورتى خواستههاى انسان چیزى جز تقواى الهى نیست که داراى نفس مهذّب و ساخته شده باشد. بنابراین اگر بخواهیم از هواها و خواستههاى پست نفسانى دور باشیم، باید براى تهذیب نفس و خودسازى دعا کنیم.
خود را به مخالفت با نفس عادت دهید
هر عملى که براى خاطر نفس انجام شود، اگرچه کارى کوچک باشد، اندکى از قدرت روحى را از بین مىبرد! مخالفت با نفس، این قوا را در انسان متمرکز مىسازد و ایجاد نیرو و نورانیّت مىکند. مخالفت با نفس هر چه بیشتر شود، قواى روحى بیشتر مىشوند و از توان و قدرت بیشترى برخوردار مىشوند.
مخالفت با نفس، همراه با سختی ها و مشکلاتى است که بسیارى از مردم به خاطر همین سختی ها از آن دست برمىدارند و گروهى دیگر که با هواهاى نفسانى به مبارزه مىپردازند، به دلیل عدم ثبات و استقامت، پس از مدّتى راه خود را رها مىکنند و به دنبال خواهش نفس روان مىشوند.
توجّه به یک نکته مىتواند این گونه افراد را از نظر روحى تقویت نماید و آنان را به ادامه راهى که رفتهاند امیدوار نماید.
آن نکته عبارت است از اهمیّت مسأله اعتیاد به کارهاى نیک. سختى و زحمتى که در مخالفت با نفس وجود دارد بر اثر خو گرفتن و اعتیاد به کارهاى خوب از میان مىرود؛ به گونهاى که ترک مخالفت نفس مشکل مىشود. به این جهت حضرت امام باقرعلیه السلام مىفرمایند:
عَوِّدُوا اَنْفُسَکمُ اَلْخَیْرَ.(4) ؛ نفس هاى خودتان را به کار خیر عادت دهید.
زیرا بر اساس معتاد شدن به کارهاى خیر، نه تنها انسان از کارهاى زشت دست برمىدارد، بلکه به کارهاى نیک - گرچه سنگین و پر زحمت باشد - معتاد شده و خو مىگیرد. اعتیاد به هر چیزى، آن را جزء خلق و خوى انسان قرار مىدهد، بطورى که نه تنها انجام آن، مشکل چندانى ندارد؛ بلکه ترک آن رنجآور مىشود.
بنابراین با انجام کارهاى نیک و معتاد شدن به آن، نه تنها مخالفت با نفس را براى خود آسان مىکنید، بلکه به آن خو گرفته، بگونهاى که ترک آن براى شما رنج آور مىشود.
وقتى که یک فرد خیانتکار، براى اولین بار دست به سرقت یا خیانتى دیگر مىزند، در باطن احساس شرم و گناه مىکند. او قلباً مىپذیرد که خود را به کار زشت و ناپسند آلوده ساخته است؛ ولى کمکم با تکرار گناه، احساس شرمندگى در او کاسته مىشود؛ تا آنجا که نه تنها با ارتکاب گناه احساس شرم و گناه نمىکند، بلکه به آن معتاد شده و توانایى ترک آن براى او وجود ندارد.
همان گونه که مرور زمان و تکرار گناه براى عدهاى اعتیاد آور است و ترک آن بر ایشان مشکل مىشود، به همین صورت انجام برنامههاى سختِ عبادى با مرور زمان براى اولیاء خدا و آنان که در راه تقرّب به اهل بیتعلیهم السلام تلاش مىکنند، نه تنها زحمت ندارد، بلکه به آنها خو مىگیرند؛ به گونهاى که به هیچ وجه حاضر به ترک آن نیستند، مخصوصاً با توجّه به آثار مهمّى که از اعمال و برنامههاى خود مىبینند. در این هنگام همان گونه که مخالفت با نفس براى عدهاى مشکل است، براى آنان موافقت با نفس رنج آور مىشود.
با تهذیب نفس از قدرتهاى روحى استفاده کنید
بحث در پیرامون نفس، بسیار مهمّ و جالب توجّه است که تفصیل آن به کتابى مستقلّ نیاز دارد؛ ولى اینک به صورت خلاصه مىگوئیم: همان گونه که نفس مىتواند ما را از مقام فطرى خویش به درجه حیوانیّت سقوط دهد، مىتواند ما را در اوج مقام ملکوتىِ ملائک و داراى حالت نورانىِ «تروّح« قرار دهد.
حضرت امیرالمؤمنینعلیه السلام مىفرمایند:
مَنْ اَصْلَحَ نَفْسَهُ مَلَکها(5) ؛ کسى که نفس خود را اصلاح کند، مالک آن مىشود.
و کسى مالک نفس خویشتن است که از قدرتهاى آن بهرهمند باشد؛ زیرا در صورت اصلاح و تهذیب، نفس در تحت سیطره نیروى عقل درمىآید. در این هنگام هواهاى پست نفسانى کنترل مىشود و حتّى خطورات نفسانى نیز به آسانى نمىتواند صفحه ذهن را تیره و آلوده سازد.
در این هنگام خواستههاى نفسانى نیز، گرایش رحمانى مىیابد و کمکم نفس همراه و همگام با عقل مىشود و نه تنها از مبارزه و معارضه با عقل دست برمىدارد، بلکه پشتیبان نیروى عقلى مىشود.
در صورتى که قدرتهاى نفسانى شما کاملاً در تحت سیطره قواى عقلى درآید و پشتیبان آن شود، حالت «تروّح« ایجاد مىشود. در این موقع مىتوانید آثار مادیّت را از جسم خود برگیرید و اثرات مادّه را از او جدا کنید؛ در این هنگام زیباترین و جذّابترین حالات روحى رخ مىدهد...
قدرت نفس، اگر آن را کنترل کنید
یکى از بزرگان، قدرت نفس را این گونه بیان کرده است:
«نفس در مقام خود خالى از خلاّقیت نیست؛ زیرا که انشاءِ صور مىکند و از این جهت نیز مظهرِ صفت خلاّقیت حق است. اى عزیز! تو هم داراى این مظهریّت هستى، ولى اثر مطلوب تو ضعیف است؛ چون وجود تو ضعیف است. دریاى آتش خلق مىکنى و حال آن که حقیقت ندارد؛ زیرا که صور خیالیّه اگر قوّت گیرد، اثر پیدا مىکند.
یکى از معجزات انبیاء، قوّت نفس بود که به محض اراده، خلق مىنمودند. امّا چون نفس ما ضیق است، قوّت بیش از این ندارد. از این جهت است که در بهشت، نفوسِ سعدا قوّت مىگیرد و خلق مىکند. پس کارى کن که این نفس در همین دنیا کامل شود.
زیرا در صورتى که نفس انسان بر اثر تهذیب و تکمیل از قدرتهاى خلاّقه برخوردار شد، به محض فکر و خطور مىتواند آنچه را که مىخواهد اراده کند و او را در خارج محقّق سازد«.
آرى همان گونه که حضرت امیرالمؤمنینعلیه السلام فرمودهاند:
مَنْ قَوِیَ عَلى نَفْسِهِ تَناهى فی الْقُدْرَةِ(6)؛ کسى که بر نفس خود قوى باشد، از نظر قدرت به نهایت مىرسد.
شما نیز مىتوانید با یک تصمیم جدّى و اراده قوى از خداوند بزرگ استمداد نموده و با رفتار و کردار نیک در آینده خویش تحوّلى عظیم بوجود آورید و داراى شخصیّتى جدید و قدرتى ممتاز شوید.
نتیجه بحث
خداوند انسان را به گونهاى آفریده است که مىتواند از قدرتهاى عظیم روحى که در او وجود دارد استفاده کند؛ ولى نفس انسان در تکاپو و تلاش براى نابود کردن و از میان بردن آن نیروها است.
مخالفت با نفس از عوامل بسیار اساسى و از شرایط مهمِّ خودسازى است. نفس خود را کنترل کنید تا نیروهاى عقلى رشد و پرورش پیدا کنند.
شما مىتوانید با مخالفت نفس، عقل خود را نیرومند سازید و نه تنها آن نیروها را از خطر نابودى حفظ کنید، بلکه مىتوانید آنها را فعّال نموده و خلّاقیت ببخشید.
اگر مىخواهید از نظر قدرتهاى روحى پیشرفت نموده و به تکامل برسید، باید کاملاً مهار نفس را در دست بگیرید و آن را با مخالفت هوى و هوس اصلاح و تهذیب نموده، و مالک نفس خویشتن شوید؛ تا قدرتهاى عجیب و فوق العادهاى که در نهاد شما قرار دارد فعّال شده و بتوانید از آنها استفاده کنید و همچون مردان بزرگ با به کارگیرى نیروهاى بزرگ روحى، بهترین خدمات ارزنده را به دین و مکتب اهل بیتعلیهم السلام بنمائید.
زد سحر طایر قدسم ز سر صدره صفیر
که در این دامگه حادثه آرام مگیر
بال بگشا و صفیر از شجر طوبى زن
حیف باشد چو تو مرغى که اسیر قفسى
پی نوشت ها :
(1) - اصول کافى: 336/2.
(2) - سوره رعد ، آیه 11.
(3) - بحار الأنوار: 193/90، البلد الأمین: 127، المصباح: 123، مصباح المتهجّد: 329.
(4) - بحار الأنوار: 46 ص 244، الخرائج: 229.
(5) - سوره صفّ ، آیه 14.
(6) - رک: العبقرىّ الحسان: 106/2.
فرآوری : محمدی
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
منبع : کتاب اسرار موفقیّت ، جلد اول سید مرتضى مجتهدى سیستانى
