سینمای تاریخی ایران در آغاز راه
در بررسی فیلمهای شاخص سینما، همیشه قسمت عمده ای از مهمترین انتخابها به سینمای تاریخی مربوط میشود. شاید این امر به دو دلیل اساسی، وابسته باشد. یک این که عموماً فیلمهای تاریخی در تمام زمینهها با گستردگی در ابعاد ساختاری سینما، همراه هستند. دکورهای مفصّل، بازسازی شهرها، احیای معماری گذشته در اندازه های بزرگ، لباسهای فاخر، خیل عظیم بازیگران و... . مجموع همهی موارد ذکر شده در اصطلاح فرنگی آن که در کلام وطنی رایج این بحث نیز به کار میرود همان عنوان فیلمهای Big Production است. این نوع استفاده از هر لوازمی در اندازه های بزرگ، جذابیت بصری در تماشاچی ایجاد میکند، مثل حسّی که در بازدید از اثری تاریخی در انسان ایجاد میشود. نوعی سحر یا مسخ شدگی. با این تفاوت که در سینما این بازسازی با حضور آدمهایی است که حتی المقدور سعی میشود، منش و کلامشان هم یادآور دوران به تصویر کشیده شده باشد. با دیدن تخت جمشید، اهرام ثلاثهی مصر، آره نا، تاج محل، شهر ممنوعهی بیجنیگ، آکروپولیس و... ناخودآگاه تصویری راز آلود از قرون و اعصار گذشته در ذهن بیننده ایجاد میشود و وقتی فیلمی تاریخی نمایش داده میشود، امید رمز گشایی این راز وجود دارد. و دلیل دوم اقبال به فیلمهای تاریخی، بازنمایی شرح زندگی افرادی است که در تاریخ ملتها، نقش داشتهاند. نامهایی که گاه بیش از معاصرین نامشان بر سر زبانهاست و با وجود اینکه شاید بسیاری شرح احوالات این افراد را در کتابها با جزئیات خوانده باشند و بدانند، با این حال، انگیزهی بسیاری برای شنیدن و دیدن روایت چند باره ی زندگیشان دارند. شاید به همین علّت خاص باشد که فیلمهای تاریخی تنها در مورد اتفاقات و حوادث یک دورهی تاریخی نیست و قهرمانهای داستان از میان مشاهیر تاریخ انتخاب میشوند مثلاً امروز در سینمای جهان و ایران اگر فیلمی دربارهی جنگ ساخته شود قهرمان آن هر رزمنده ای میتواند باشد. جوانی که برای دفاع از آیین و کشورش، ایثار و از خود گذشتگی میکند. امّا برای مردم مثلاً سیصد یا چهارصد سال بعد، سازندگان فیلمها، ناگزیر از گزینش زندگی قهرمانان معروف ملّی خواهند بود.
در سینمای تاریخی بخش اعظم این قهرمانان تاریخ، اسطورههایی هستند که فقط جنبهی ملّی ندارند بلکه بزرگان دین هستند. پیامبران و قدیسین، مهمترین شخصیتهای داستان فیلمهای تاریخیاند. از نظر دراماتیک، زندگی پیامبران، امامان و قدیسین بهترین دست مایهی داستانی است. تمامی عناصر درام در زندگانی آنان وجود دارد: قهرمان، ضدقهرمان، بحرانها، نقاط اوج، روند منطقی و البته مستند وقایع و اتفاقات و پایان بندی متناسب با نوع زندگی و شیوهی انتخاب شده برای مبارزه.
خصیصه های واقعی انسانی در تضاد خیر و شر در زندگی بزرگان دینی دیده میشود. عشق، ایمان به هدف، نوعدوستی، از خود گذشتگی، مبارزه و خویشتن داری برای قهرمانان. خیانت، نیرنگ، خودخواهی، غرور، خونریزی برای ضد قهرمانان.
پیروزی حقیقی خیر بر شر، حتی اگر در روند داستانی با شهادت آن پیامبر یا قدیس همراه باشد (حضرت یحیی (ع)، امام حسین(ع)، فرانچسکو و...)
در شرح زندگی بزرگان دین، امکان بیان مفاهیم بلند فلسفی و اخلاقی وجود دارد، بی آن که بیم شعارزدگی برای نویسنده یا کارگردان وجود داشته باشد. و همهی اینها به این دلیل کارگر میافتد که سند تاریخی وجود دارد و براساس واقعیتی تاریخی است که مورخین بر آن اجماع داشتهاند.
سینمای تاریخی در ایران هم از این قاعده پیروی میکند و به همین جهت قسمت عمدهی سینمای تاریخی ایران، سینمای تاریخی و مذهبی است.
رویکرد سینمای جهان هم همین گونه است مهمترین فیلمهای تاریخی جهان، فیلمهای تاریخی مذهبی هستند. کتاب آفرینش، ده فرمان، بن هور، عیسی بن مریم، باراباس، السید؛ خرقه، فرانچسکو، ژاندارک، محمد رسول الله(ص) و... همه از نمونه های موفق و آثار ماندگار تاریخ سینما در همهی گونهها هستند.
طبیعی است سینمای ایران که در دوران گذار خود از هنر سینما به صنعت سینماست، همین رویکرد را پیش بگیرد. مجموعه های تلویزیونی ساخته شده به ویژه پس از انقلاب مؤید این مطلب است. در واقع سینمای ایران تا پیش از انقلاب نمونهی موفقی در مورد پرداختن به سینمای تاریخی ندارد، شاید تنها به مجموعهی سلطان صاحبقران ساختهی زنده یاد علی حاتمی بتوان اشاره کرد. امّا با پیروزی انقلاب اسلامی در سال پنجاه و هفت، با تغییر رویکرد فرهنگی کشور، هدف گذاری در سینما هم به سمت ساخت آثاری پیش رفت که مفاهیم ملّی و مذهبی در آن پرداخته شود. البته به جهت شروع جنگ در همان سالهای ابتدایی این روند با نوسان همراه بود. امّا تولید آثاری چون سربداران، ابن سینا و کوچک جنگلی و هزاردستان که همه در دوران جنگ ساخته شدهاند، نشانهی توجه مدیریت فرهنگی کشور به سینمای تاریخی است.
مجتبی شاعری
بخش سینما و تلویزیون تبیان