نگاهی اجمالی به تاریخچه تحریم‌ ایران

سه دهه از پیروزی انقلاب اسلامی ایران گذشته است و وارد چهارمین دهه از  آن شده‌ایم. در مسیر تداوم این انقلاب طی سالهایی که گذشته است همواره فراز و نشیبهای فراوانی وجود داشته است. طی این مدت، تحریم کشورمان یکی از حربه‌های مخالفان با نظام اسلامی بوده است، حربه‌ای که بسیاری بر این باورند که نه تنها تاثیری نداشته است بلکه باعث اتکا به خویش در داخل کشور شده است و ما با اتکا به توان داخلی خود توانستیم در عرصه‌های مختلف با موفقیت گام برداریم.

گامهای نخست تحریم

نخستین نمونه تحریم‌های ایران پس از انقلاب آن بود که آمریکا و برخی متحدانش بعضی همکاری‌های اقتصادی مهم و همچنین فروش تسلیحات به ایران را متوقف کردند. پس از آن با شروع جنگ تحمیلی عراق به ایران، بخش‌های زیادی از همکاری‌های اقتصادی زیربنایی کشورهای دیگر در ایران به دلیل نبود امنیت متوقف شد. در سال‌های جنگ برای نخستین بار ایران با عدم فروش لوازم یدکی و سلاح‌های آمریکایی مواجه شد اما در عین حال توانست از طرق دیگر بخش قابل توجهی از نیازهای خود را تامین کند و بخشی از نیازهای خود را نیز با کمک متخصصان ایرانی مونتاژ و تولید کند.

در واقع ایران از همان زمان در برابر تحریم‌ها قوی می‌شد و به نوعی دور زدن تحریم‌ها را می‌آموخت. با پایان جنگ شرایط رو به بهبود رفت و سیاست‌های جدید دولت ایران زمینه‌های بهبود رابطه با کشورهای خارجی را فراهم‌تر کرد. ایران در این ایام توانست بخشی از نیازهای خود را از کشورهای دیگر به عنوان تکنولوژی دست دوم تامین کند؛ نوع شرقی بخشی از تکنولوژی‌ها را از کشورهای چین و شوروی بخرد و بخشی را نیز با مهندسی معکوس خود تولید کند. این تحریم‌ها به طور اصولی تاثیرات محدودی بر توسعه و پیشرفت متعارف ایران داشته، اما هزینه‌های صنایع دفاعی ایران را افزایش داده است.

روند امیدبخش بهبود روابط اقتصادی ایران با سایر کشورها، با یک مصوبه کنگره آمریکا متوقف شد و عملاً هزینه‌های هر نوع همکاری اقتصادی با ایران برای سایر کشورها بسیار بالا رفت. آثار این تحریم‌ها به حوزه نفت و گاز ایران محدود نشد و تقریبا تمامی حوزه‌های اقتصادی را تحت تاثیر خود قرار داد.

هرچند در این دوره هیچ بانکی تحریم نشده بود اما اعطای اعتبار به ایران بسیار مشکل بود و شرکت‌های بیمه از هر نوع همکاری برای کار اقتصادی در ایران خودداری می‌کردند. هنگامی که دولت هشتم (سیدمحمد خاتمی) شروع به کار کرد، نه تنها این تحریم‌ها باعث فاصله گرفتن همه کشورها از همکاری اقتصادی با ایران شده بود بلکه باعث بالا رفتن نرخ ریسک همکاری اقتصادی با ایران شده بود. ایران در دسته‌بندی هفت‌گانه کشورهای صنعتی برای ریسک کار اقتصادی با سایر کشورها در دسته ششم قرار گرفته بود و زمزمه جابه‌جایی در جدول و رفتن به گروه 7 یعنی بدترین وضعیت جهانی نیز مطرح بود. جذب سرمایه‌گذاری خارجی بسیار مشکل شده بود و بانک مرکزی به دست آوردن اعتبار مناسبی در حد 200‌میلیون دلار را نیز بسیار مناسب تلقی می‌کرد. اگر چه تحریم‌ها علیه ایران شرایط سختی را برای اقتصاد ایران رقم زده بود اما این وضعیت دیری نپایید و از سال 1376 به بعد به سرعت در مسیر عکس قرار گرفت.

ایران اولین قرارداد خود علیه این تحریم را با توتال فرانسه، پتروناس مالزی و گازپروم روسیه، برای اجرای دو فاز مهم استخراج گاز منطقه پارس‌جنوبی به امضا رساند و با عملیاتی شدن این قرارداد مرحله اول توسعه بزرگترین مجتمع صنعتی ایران در عسلویه آغاز شد و ظرف مدت هفت سال بیابان‌های خالی منطقه ناشناخته عسلویه با بیش از 30‌میلیارد دلار اعتبارات خارجی و همکاری بهترین شرکت‌های جهان به یکی از بزرگترین مناطق صنعتی ساحلی خلیج فارس بدل شد و تقریبا همه شرکت‌های مهم نفتی و گازی غیرآمریکایی دنیا سهمی در توسعه این منطقه مهم اقتصادی گازی جهان به دست آوردند. با روی کار آمدن دولت بوش و شرایط پس از 11 سپتامبر نه تنها فشار به توسعه ایران افزایش نیافت، بلکه بهبود چهره بین‌المللی ایران در فضای پس از 11 سپتامبر باعث شد کشورهای بیشتری به کار اقتصادی با ایران روی بیاورند. با کاهش ریسک کار اقتصادی در ایران، ایران از گروه بسیار پرریسک شش در دسته‌بندی هفتگانه کشورهای صنعتی، به گروه متوسط و مناسب چهار ارتقا پیدا کرده و زمزمه ارتقای رتبه ایران به گروه مطلوب سه نیز مطرح شد. سیاست تنش‌زدایی در روابط خارجی تاثیر مثبتی بر مراودات اقتصادی ایران در این دوره داشت.

دور جدید تحریم‌ها

پس از روی کار آمدن دولت نهم و تداوم سیاست‌های آن در دولت دهم و تلاش برای پیشرفت و توسعه فناوری هسته‌ای باعث شد تا دولت‌های غربی به دلایل متفاوت و البته توجیه‌ناپذیر دوباره به فکر استفاده از تحریم‌های اقتصادی به‌منظور فشار سیاسی بیفتند. طی سال‌های اخیر چهار قطعنامه علیه ایران در شورای امنیت سازمان ملل به تصویب رسیده که آخرین و چهارمین آن مربوط چند هفته گذشته است. اگرچه این تحریم‌ها خواه ناخواه تاثیرات مستقیم و غیرمستقیمی بر اقتصاد ما گذاشته اما مسئولان دولت همواره بر بی‌اثری این تحریم‌ها تاکید داشته‌اند تا جایی که محمود احمدی‌نژاد به صراحت اعلام کرد که غرب هر اندازه که می‌خواهد قطعنامه صادر کند.

تحریم‌ها بی‌اثر است

بسیاری تحریمهای جدید علیه ایران را سیاسی می‌دانند و تاکید می‌کنند که این تحریم‌ها حتی تاثیر روانی خود را هم از دست داده‌اند. تحریم‌های جدید بیشتر یک مقابله روانی است. با توجه به اینکه کشور ما چندین سال است که با این مواجهه روانی مقابله کرده، تاثیر تحریم‌ها عملا بسیار کم و ناچیز شده است. چند سال پیش وقتی بحث این تحریم‌ها پیش می‌آمد، بسیاری از شاخص‌های اقتصادی کشور مثل بورس به آن واکنش نشان می‌دادند، ولی در حال حاضر شاهد روند رو به رشد شاخص بورس هستیم که نشان‌دهنده این است که توان مقابله روانی کشور ما در برابر اینگونه فشارها بالا رفته است. فعالان اقتصادی توجهی به‌ اینگونه فشارها ندارند. اگرچه شاید سختی‌هایی هم وجود داشته باشد، اما این سختی‌ها موضوع تازه‌ای نیست. این تحریم‌ها عملا موضوع جدیدی را دربر‌نمی‌گیرند و تحریم‌کنندگان از دید خودشان محدودیت گذاشته‌اند، نه ممنوعیت که آن هم به دلیل فشارهای آمریکا بوده است.