حکیم تردیدها و حیرت ها

این همه تردید به آنچه پیرامون خیام است نزد هیچ متفکر ایرانی دیده نمی شود. خیام حکیم، خیام فیلسوف، خیام ریاضی دان و خیام شاعر. منشأ همه ی این تردیدها از شعر خیام است. شعری که منسوب به خیام است. دفترهای شعری که امروز از خیام هست، بعضاً تکثری قابل ملاحظه دارد و این، تردیدها را در مورد خیام افزایش می دهد. هرچند که از مکتوبات حکمت و کلام به جا مانده از او هم می توان به این تردیدها رسید. خیام را در الهیات، تالی تِلوِ بوعلی می خوانند. هر چند که بعید به نظر می رسد که به مبانی حکمت مشاء، پایبند مانده باشد اما سوالات در کلام و الهیات را بر اساس حکم مشایی پاسخ می داده. این تفاوت اعتقاد و فعل در نجوم هم وجود داشته است. درست همان گونه که به «علم احکام نجوم» نیز معتقد نبوده ولی پرسش هایی از این دست را هم بر اساس "علم احکام نجوم" پاسخ می داده است. شاید در همه ی اعصار چنین متفکرینی وجود داشته باشند. این بیشتر جنبه ی معلمی دارد. پزشکِ استاد به دانشجویانش تمام اصولی که در تاریخ پزشکی است آموزش می دهد یا طلبه های جوان تحلیل های گوناگون حکمی و فقهی را از اساتیدشان فرا می گیرند اما در مورد خیام این موضوع تفاوت عمده ای دارد. شاید برای بررسی این تفاوت اندیشه و عمل نیاز به تحلیل روان شناختی و هم البته جامعه شناسانه باشد. روان شناختی از این نظرگاه که آدم های زیادی وجود دارند که علاقه مند به تشکیک پدیده ها دارند آنچه را می آموزند حتی وقتی آن آموزه در وجودشان رسوب کرد باز در آن شک می کنند. شاید همین حس شک مدرنیته را شکل داده باشد. این نتیجه گیری حاصل بحث کلامی و فلسفی از سنت و مدرنیته نیست. این تحلیلی روان شناسی می طلبد. آن چه دکارت به عنوان انسان مجرد مطرح می کند این که انسان این توانایی را دارد که  مستقل و مجرد بدون هیچ پیش زمینه ای به پدیده های درونی و پیرامونش فکر کند از نظر روان شناسی شک است. تردیدی است که خیام آن را نو به نو در زندگی و آثارش نشان داده است.

خیام در میزان الحکمه (رساله فی الاحتیال مقداری الذهب و الفضه فی جسم مرکب منها) که موضوع آن مکانیک و وزن مخصوص اجسام است دیگر دچار تردید نمی شود این ویژگی علومی است که وابستگی به ریاضی و فیزیک دارد شاید هم این تردید وجود داشته و از این دست شنونده ی درخوری در زمان خیام نبوده است. تردید در پدیده هایی که حدوث آن ها مبنای طبیعی دارد مشکل است هر چند که انیشتین این تردید را در فیزیک نیوتن مطرح کرد و آن زمان که فیزیک کوانتوم در همان زمان حیاتش مطرح شد آن را باز یچه ای عنوان کرد. اما در مورد خیام با عنایت روح شاعرانگی مردم پارسی گو این تردیدها، برای همه قابل فهم است. پرسش هایی که مکرراً در شعر خیام یا منسوب به خیام دیده می شود از همین تردیدها حکایت دارد.

نقدهای متفاوتی به شعر خیام می شود وارد کرد. خصوصاً در میان معاصرین، خیام هر جا شیفتگی در مخاطبش برانگیخته و لزوم دفاع بر نقاد واجب نموده هر کس به فراخور اعتقاد شخصی، رباعیات خیام را شرح کرده است. آن جا که هدایت، رباعیات خیام را جمع آوری شرح را کرده بیش از آن که به مکتوبات دیگر خیام نظر داشته باشد آن چه منطبق با عقیده ی شخصی اش بوده را نزدیک به شعر و البته عقیده ی خیام دانسته. حتی در خیام هدایت رباعیاتی دیده می شود که در کمتر منبعی از منابع رباعیات خیام دیده می شود و این موج اداگونه از نظریات یک نفر که همیشه دست کم تا امروز در ادبیات ایران و جهان وجود دارد به چنین نقدهایی صرفاً به جهت تکرار بیش از حد قوّت می بخشد. در رباعی:

«دارنده چو ترکیب طبایع آراست                   باز از چه سبب فکندش از کم و کاست»

«گر خوب نیامد این بنا عیب که راست؟          وز خوب آمد خرابی از بهر چراست»

این تفاوت برداشت را به خوبی می توان مشاهده کرد. پیشتر مشخص است که این شیوه ی نشانه گذاری (نقطه، ویرگول، علامت پرس، تعجب و ...) دیری نیست که در فن کتاب فارسی رایج شده است پس حکم مقتضی به آمدن علامت پرسش در پایان مصراع چهارم وجود ندارد. اگر این فرض را بپذیریم در همین یک رباعی خیام از نظرگاه اعتقادی او می توان حرف های زیادی زد.

با فرض پذیرفتن علامت سوال در پایان مصراع ها، همان نظر شک و تردید خیامی، قوت می گیرد. سوالی که نمایان کننده ی آرایه ی تجاهل العارف در شعر خیام نیست همان تردید است و غیر از آن نیست اما فرض بگیرید که علامت پرسش در مصراع چهارم (وَر خوب آمد خرابی از بهر چراست) در اصل نبوده باشد.و خیام پرسشی را مطرح می کند که خود در شعر به آن پاسخ می دهد این در شعر خیام شاهدی دیگری هم دارد:

هنگام سپیـده دم خروس سـحری               دانی که چرا همی کند نوحه گری؟

یعنی که نمودند در آیینه ی صبح            کز عمر شبی گذشت و تو بی خبری

در مصراع "وَر خوب آمد خرابی از بهر چراست" بدون علامت سوال دیگر معنای شک نمی دهد؛ «چرا» دیگر پرسشی نیست. «چرا» به معنای چگونگی و اصل معنای پرسشگری ذهن انسان خواهد بود، این که کنار هم آمدن خوبی و بدی، خرابی و آبادی برای این است که ذهن پرسشگر انسانی توأمان به تمایز بیندیشد. سوال مهمی که مطرح می شود تفاوت انسان و حیوان است گروهی معتقدند که انسان صاحب فکر و اندیشه است و حیوان نه. انسان خوب را از بد تشخیص و حسّ شرطی سازی در بسیاری مواقع دارد اما انسان توانایی تمیز خوب از خوب تر و بد از بدتر را دارد. این همان چیزی است که به توانایی مضاعف تفکر انسان موسوم است انسان می تواند در مورد چیزی که اندیشیده دوباره بیندیشد. آن را اصلاح، تثبیت و یا حتی کتمان کند.

با این همه، شعر خیام شعر محض و خوب و خالی نیست. تنها شعری نیست که دربردارنده ی حکمتی نظری باشد. در شعر خیام، اخلاق گرایی هایی در مرام انسانی دیده می شود که جای شبهه نمی گذارد. روش زیست خیام که از قضا عمری طولانی داشته شاهد این ادعاست. خیام با توجه به حسودان و مخالفین که داشته- که هر متفکر و اندیشمندی چه در زمان زیستش و چه در زمان های بعد از این قاعده مستنی نیست- در مجموع با وقار زیسته است پس از فراگیری مقدمات در زادگاهش خراسان چه زمانی را که در اصفهان و ری گذرانده و چه در زمانی که در اواخر عمر تا پایان حیاتش در نیشابور اقامت کرده همیشه صاحب احترام بود ه است. خیام هر چند که در تعلیم دانشش بخل می ورزیده و بنا به آنچه امروز در تذکره ی او رسیده خلقی تنگ داشته است اما وقار یک اندیشمند را مراعات کرده. با توجه به آنچه بخل خیام در تعلیم دانش شمرده شده شاگردان زیادی در محضرش تلمذ کرده اند (بسیاری از رباعیات منسوب به خیام، شاید سروده های شاگردان خیام باشد)

به طور مثال امام محمد غزالی در کلام از محضر خیام بهره ها گرفته است.

همه ی این ها شاید نشانه ی اعتقاد خیام به کسب دانش منفرد که به کشف و شهود برمی گردد باشد و هیچ خیامی را به شاعر یا دانشمندی رند مبدل نمی کند. نمونه ای از اخلاق گرایی اجتماعی در شعر خیام را در رباعی زیر می توان سراغ گرفت.

پیش از من و تو، لیل و نهاری بوده ست             گردنده فلک ز بهر کاری بوده ست

زنهار قدم به خاک آهسته نهی                     کان مردمک چشم نگاری بوده ست

با توجه به آنچه از شعر و حتی زندگی و مکتوبات به جا مانده از خیام مستفاد می شود که برداشت نسبت به خیام را دچار تردید می کند این خود انتقادی به نگارنده وارد است که در بسیاری از رباعیات خیام این تردید که ناشی از پرسشگری خیام است شاید در مرز تردید و حیرانی گم شده باشد.

به جهت آنچه بیشتر از خیام باقی مانده و به آن پرداخته شده در حوزه ی علومی چون ریاضی، نجوم و فلسفه و کلام است. تعابیر عرفانی یا مغفول مانده و یا جسارت نقاد به برداشت عرفانی از آثار خیام وی را در معرض استهزاء قرار می دهد. اما شاید این چیزی که به تردید در ذهن و اثر خیام یاد می شود، حیرتی است که در تعابیر عرفانی قابل تحلیل باشد. حیرانی مشمول مرتبه ای از شناخت می شود که مورد اجماع اکثر متکلمین هم هست. شاید آنچه ما به عنوان تردید - یا بهتر است حس پرسشگری بی پاسخ خیام بدانیم- تفسیر می کنیم حیرانی خیام باشد شاهد این گفته در رباعی زیر جست و جو کرد.

آنان که خلاصه ی جهان ایشانند               بر اوج فلک براق فکرت رانند

در معرفت ذات تو مانند فلک                  سرگشته و حیران و هم سرگردانند

رباعی آخر اشاره به حدیث نبوی "ما عرفناک حق معرفتک" دارد. جایی که خلاصه ی آفرینش هستی وجود مبارک پیامبر اسلام در شناخت ذات حضرت باری چنین بیان خاشعانه ای دارند، این حیرانی در شناخت، منصفانه ترین حال انسان جست و جوگر خواهد بود.