تبیان، دستیار زندگی
گاهی یک بیت شعر، گویاتر از چند ساعت سخن گفتنِ یک سخنور تواناست و ارزش شاعری که قصیده او، از محتوای خوب، الفاظی زیبا و مضمونی مناسب برخوردار باشد، از یک دانشمند کمتر نیست.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

سخن و سخنوری در ادبیات فارسی


گاهی یک بیت شعر، گویاتر از چند ساعت سخن گفتنِ یک سخنور تواناست و ارزش شاعری که قصیده او، از محتوای خوب، الفاظی زیبا و مضمونی مناسب برخوردار باشد، از یک دانشمند کمتر نیست.


سخن و سخنوری در ادبیات فارسی

آنچه می خوانید، اشعاری موضوعی در زمینه «سخن و سخنوری » و جایگاه آن در زبان شعر و ادبیات فارسی است. شعر به عنوان یک هنر برتر و جایگاه ویژه در انتقال مفاهیم و معارف از ابزارهای مهم تبلیغ برای مبلغان عزیز و بزرگوار است. حضرت امام خمینی رحمه الله درباره شعر می فرماید: «لسان شعر، بالاترین لسان است. » 1

مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه ای - مدظله العالی - نیز می فرماید: «گاهی یک بیت شعر، گویاتر از چند ساعت سخن گفتنِ یک سخنور تواناست و ارزش شاعری که قصیده او، از محتوای خوب، الفاظی زیبا و مضمونی مناسب برخوردار باشد، از یک دانشمند کمتر نیست و لازم است اشعار قوی فارسی را که در تفهیم عقاید و اخلاق اسلامی، مسائل سیاسی و یا هر آنچه در ارتباط با نیاز امروزِ جامعه اسلامی سروده شده، از کتب گوناگون استخراج و به احیای آن اهتمام ورزند.» به آن امید که بیش از پیش، بتوانیم از قالبهای ادبی و هنری و به ویژه از قالب شعر، در تبلیغات دینی خویش بهره جوییم و به ادبیات و کاربست زبانِ ادبی در تبلیغ دین، رویکردی دوباره داشته باشیم. در این مقاله سعی شده که اشعار به ترتیب زیر دسته بندی شود:

یک. اهمیت سخن و سخنوری؛

 دو. آثار سخن و سخنوری؛

 سه. ویژگیهای سخن؛

 چهار. ویژگیهای سخنور؛

 پنج. روش سخنوری؛

 شش. آداب سخن گفتن.

یک. اهمیت سخن و سخنوری

ای زبان! هم گنجِ بی پایان تویی /     ای زبان! هم رنجِ بی درمان تویی

هم صفیر و خدعه مرغان تویی  /    هم انیسِ وحشت هجران تویی

مولوی

***

نردبان آسمان است این کلام  /     هر که زین بر می رود آید به بام

نی به بام چرخ، کو اخضر بُوَد  /     بل به بامی کز فلک برتر بُوَد

مولوی

***

تا مرد سخن نگفته باشد  /   عیب و هنرش نهفته باشد

هر بیشه گمان مبر که خالی است /      باشد که پلنگ خفته باشد

سعدی

***

زبان در دهان، ای خردمند چیست؟  /     کلید درِ گنجِ صاحب هنر

چو در بسته باشد چه داند کسی /    که جوهر فروش است یا پیله ور

سعدی

***

حافظ سخن بگوی که بر صفحه جهان /      این نقش مانَد از قلمت یادگار عمر

حافظ

***

ز بهتر سخن نیست پاینده تر/     وزو خوشتر و دل فزاینده تر

اسدی طوسی

***

به گوینده، گیتی برازنده است /     که گیتی به گویندگان زنده است

ادیب

دو. آثار سخن و سخنوری

ظالم آن قومی که چشمان دوختند/      زان سخنها عالَمی را سوختند

***

عالَمی را یک سخن ویران کند/       روبَهانِ مُرده را شیران کند

مولوی

***

آن سخنهای چو مار و کژدُمَت /     مار و کژدم گردد و گیرد دُمَت

مولوی

***

آدمی مخفی است در زیر زبان /     این زبان پرده است بر درگاه جان

چون که بادی پرده را در هم کشید /    سِرِّ صحنِ خانه شد بر ما پدید

کاندر آن خانه، گُهَر یا گندم است؟ /    گنج زر یا جمله مار و کژدم است؟

یا در او گنج است و ماری برکران/      زانکه نَبْوَد گنج زر بی پاسبان

مولوی

***

بوی کبر و بوی حرص و بوی آز/       در سخن گفتن بیاید چون پیاز

مولوی

***

یک سخن از دوزخ آید سوی لب /      یک سخن از شهرِ جان در کوی لب

مولوی

***

در سخن مخفی شدم مانند بو در برگ گُل /      میل دیدن هر که دارد، در سخن بیند مرامخفی

سه. ویژگیهای سخن

1. الهی بودن

این سخن همچون ستارَه است و قَمَر /     لیک بی فرمان حق، نَدْهد اثر

مولوی

 2. نرم و لین

سخن، نرم و لطیف و تازه می گوی/      نه بیرون از حدّ و اندازه می گوی

عطار

3. نظام مندی سخن

سخن را مَطلَع وَ مقطَع بباید/       که پر گفتن ملالت می فزاید

نظامی

***

بیار ای سخنگوی چابک سرای/      بساط سخن را یکایک به جای

نظامی

 4. سنجیده سخن گفتن

نباید سخن گفت ناساخته/      نشاید بریدن، نینداخته

تأمل کنان در خطا و صواب /     بِه از ژاژخایانِ حاضر جواب

سعدی

 5. پرهیز از تکرار گویی

سخن گرچه دلبند و شیرین بُوَد/      سزاوار تصدیق و تحسین بُوَد

چو یک بار گفتی، مگو باز پس /     که حلوا چو یک بار خوردند، بس

سعدی

6. کوتاه گویی

درخشنده روشن روان کسی/     که کوتاه گوید به معنی بسی

سخن گوید آن سان که دلخواه تر/      زلفظ آن گزیند که کوتاه تر

***

سخن کم گوی تا در کار گیرند/      که در بسیار، بد بسیار گیرند

نظامی

***

گفتار دراز مختصر باید کرد /   از یار بدآموز حذر باید کرد

ابوسعید ابوالخیر

 7. زیبا سخن گفتن

نطق زیبا زِخامُشی بهتر/      ورنه در جان، فرا مُشی بهتر

سنایی

8. دُر گویی نه پُر گویی

در سخن دُر ببایدت سُفتن /       ورنه گنگی بِه از سخن گفتن

گنگ اندر حدیث کم آواز /      بِه که بسیار گوی بیهُده تاز

گوی سوی همه سخنها دار /     آنچه زو بِه، درون جان بنگار

سنایی

***

با آنکه سخن به لطف آب است /       کم گفتن هر سخن، صواب است

آب ارچه همه زلال خیزد /        از خوردن پر، ملال خیزد

کم گوی و گزیده گوی چون در /      تا زاندک تو جهان شود پُر

لاف از سخن چو دُر توان زد /      آن خشت بُوَد که پُر توان زد

یک دسته گُل دماغ پرور /      از خرمن صد گیاه بهتر

نظامی

 9. سخن گفتن در حد ضرورت

سخن آن گه کند حکیم آغاز/     یا سرانگشت سوی لقمه دراز

که ز ناگفتنش خلل زاید/        یا زناخوردنش به جان آید

لا جَرَم حکمتش بُوَد گفتار/      خوردنش تندرستی آرد بار

سعدی

 10. پرهیز از پراکنده گویی

سخن را سر است، ای خردمند و بُن/      میاور سخُن در میان سخُن

11. راست و صادقانه سخن گفتن

تا نیک ندانی که سخن عینِ صواب است/       باید که به گفتن، دهن از هم نگشایی

گر راست سخن گویی و در بند بمانی/       بِه زان که دروغت دهد از بند رهایی

سعدی(2)

 12. با صواب سخن گفتن

تا ندانی که سخن عینِ صواب است مگوی/        وآنچه دانی که نه نیکوش جواب است، مگوی

سعدی

***

دل بیارامَد به گفتارِ صواب /       آن چنان که تشنه آرامد به آب

 13. هوشمندانه سخن گفتن

ندهد مرد هوشمند جواب/        مگر آن گه کز او سؤال کنند

گر چه بر حق بُوَد فراخ سخن/       حمل دعویش بر مُحال کنند

سعدی

***

سخن گفتنِ کج زبیچارگیست/         به بیچارگان بر بباید گریست

فردوسی

 14. سمعی و بصری سخن گفتن

آن که یک دیدن کند ادراک آن/       سالها نتوان نمودن از زبان

مولوی

 15. انصاف در انتقاد

عیب می جمله چو گفتی هنرش نیز بگو/       نفی حکمت مکن از بهرِ دلِ عامی چند

حافظ

 16. بجا سخن گفتن

با خرابات نشینان ز کرامات ملاف /      هر سخن وقتی و هر نکته مکانی دارد (3)

حافظ

***

بسیج سخن گفتن آن گاه کن/        که دانی که در کار گیرد سخُن

سعدی

***

اگر چه پیش خردمند، خامُشی ادب است/         به وقت مصلحت، آن بِه که در سخن کوشی

دو چیز طَیره عقل است: دَم فرو بستن/         به وقتِ گفتن و، گفتن به وقتِ خاموشی

سعدی

***

خداوند تدبیر و فرهنگ و هوش/        نگوید سخن، تا نبیند خموش

سعدی

***

حرامش بود نعمت پادشاه/        که هنگام فرصت ندارد نگاه

مجال سخن تا نبینی زپیش/        به بیهوده گفتن مبر قدر خویش

سعدی

***

نه هر کس که برآید، بگوید اهل شناخت/         به سرّ شاه، سَر خویشتن نشاید باخت

سعدی

توضیح: دانا هر چه را بر زبان تواند آورد، نمی گوید؛ زیرا با آشکار ساختن راز پادشاه، سَر (جان) خود را نباید از دست داد.

 17. سخن نو گفتن

فسانه گشت و کهن شد حدیث اسکندر/       سخن نو آر که نو را حلاوتی است دگر

فرخ

18. مستند سخن گفتن

خرد گر سخن برگزیند همی /       همان را گزیند که بیند همی

فردوسی

***

دلایل قوی باید و معنوی/         نه رگهای گردن به حجت قوی

سعدی (4)

***

چون و چرا بیار که بر جاهل/      گیتی چو حلقه تنگ از این جا شد

 19. آسیب سخن

سخن چون برابر بود با خرد/        زگفتار گوینده رامش برد

فردوسی

***

سخن کو از سر اندیشه ناید/         نوشتن را و گفتن را نشاید

نظامی

 20. فکر کردن قبل از سخن

سخن دان پرورده، پیر کهن/        بیندیشد، آن گه بگوید سخن

مزن بی تأمل به گفتار دم /       نکو گو گر دیر گویی چه غم؟

بیندیش و آنگه بر آور نَفَس /       و زان پیش بس کن که گویند بس

به نطق، آدمی بهتر است از دواب /      دواب از تُو بِه، گر نگویی صواب

سعدی

 21. پرهیز از سخن در بیماری

سخن در تن درستی، تن درست است/       که در سستی، همه تدبیر سست است

نشاید کرد خود را چاره کار/         که بیمار است رأی مردِ بیمار

22. نرم گویی

درشتی زکس نشنود، نرم گوی/      سخن تا توانی به آزرم گوی

فردوسی

 23. شیرین سخنی

به گفتار شیرین فریبنده مرد/       کند آنچه نتوان به شمشیر کرد

سخن همچو جان زان نگردد کهن /       که فرزند جان است شیرین سخن

اسدی طوسی

***

به شیرین زبانی و لطف و خوشی /        توانی که پیلی به مویی کشی

سعدی

 24. عالمانه سخن گفتن

زدانش چو جان تو را مایه نیست/        به از خامشی هیچ پیرایه نیست

فردوسی

***

سخن باید به دانش درج کردن /       چو زر سنجیدن، آنگه خرج کردن

نخست اندیشه کن، آنگاه گفتار /      که نامحکم بود بی بیخ، دیوار

فردوسی

***

ای که در معنا ز شب خامُش تری/        گفتِ خود را چند جویی مشتری؟

مولوی

***

زبان بریده به کنجی نشسته صمٌ بُکمْ /       بِه از کسی که زبانش نباشد اندر حُکم

سعدی

 25. احتیاط در استخدام الفاظ مشترک

اشتراک لف1 دائم، رهزن است/        اشتراک گبر و مؤمن در تن است

مولوی

26. زیبا گویی

نطق زیبا زخاموشی بهتر/     ور نه در جهان فراموشی بهتر

سنایی

چهار. ویژگیهای سخنور

اگر هست مرد از هنر بهره ور/       هنر، خود بگوید نه صاحب هنر

سعدی

 1. اطلاعات کافی

قدر مجموعه گل، مرغ سحر داند و بس/        که نه هر کاو ورقی خوانْد معانی دانست

حافظ

 2. دقت و تیزبینی

مرد باید که سخن دان بود و نکته شناس/        تا چو می گوید از آن گفته پشیمان نشود

سنایی

 3. جامع نگر بودن

عشق و شباب و رندی، مجموعه مراد است/       چو جمع شد معانی، گوی بیان توان زد (5)

حافظ

***

چون نداری کمال و فضل آن به /       که زبان در دهان نگه داری

آدمی را زبان فضیحه کند /       جوز بی مغز را سبکساری

سعدی

 4. عمل به گفته

ها ترک دنیا به مردم آموزند /       خویشتن سیم و غله اندوزند

عالمی را که گفت باشد و بس/       هر چه گوید نگیرد اندر کس

عالِم آن کس بوَد که بد نکند /       نه بگوید به خلق و خود نکند

سعدی

***

کار کن و بگذر از گفتار /       کاندر این راه، کار دارد کار

سنایی

***

عنان به میکده خواهیم تافت زاین مجلس/        که وعظ بی عملان، واجب است نشْنیدن

حافظ

***

در مجلس دل، خلوص تصویب نشد /       دلها ز ریا و رَیب تهذیب نشد

گفتیم بسی سخن، ولی متن عمل /     یک مرتبه هم، تجزیه ترکیب نشد

محدثی

***

بزرگی سراسر بگفتار نیست/        دو صد گفته چون نیم کردار نیست

فردوسی

5. سوز داشتن

بیان شوق، چه حاجت، که سوز آتش دل/        توان شناخت زسوزی که در سخن باشد

حافظ

***

تا دلی آتش نگیرد حرف جانسوزی نگوید/       آنچه که از دل برآید، لاجرم بر دل نشیند

***

شور و شوق آمد سخن را تار و پود/        هر که شورش بیش، او خوشتر سرود

***

آن را که دل از عشق پر آتش باشد/        هر قصه که گوید همه دلکش باشد

***

 6. مخاطب شناسی

بشنو موعظه اهل عقول/       کلِّمِ النّاس علی قَدر عقول

اصل، معنی است نه تزیین کلام /       سخن آن است که فهمند عوام

***

سَماع ای برادر نگویم که چیست/       مگر مستمع را بدانم که کیست

حکایت بر مزاج مستمع گوی /       اگر دانی که دارد با تو میلی

هرآن عاقل که بامجنون نشیند /       نباید کردنش جز ذکر لیلی

سعدی

7. تأثیر مخاطب در گوینده

فهم سخن چون نکند مستمع /       قوّت طبع از متکلم مجوی

فُسحَت میدان ارادت بیار/        تا بزند مرد سخنگوی گوی

سعدی

***

مستمع، صاحب سخن را بر سر کار آورد/        غنچه خاموش، بلبل را به گفتار آورد

صائب تبریزی

***

این سخن شیر است در پستان جان/         بی کشنده خوش نمی گردد روان

مستمع چون تشنه و جوینده شد/      واعظ ار مرده بُوَد، گوینده شد

مولوی

پنج. روش سخنوری

به کارگیری انواع شیوه ها

به تکلم، به خموشی، به تبسم، به نگاه/        می توان بُرد به هر شیوه، دل آسان از من کلیم

گر بساط سخن امروز کساد است «کلیم»/      تازه کن طرز که در چشم خریدار آید کلیم

کاشانی

اجمال و تفصیل

زان نَبی مُجمَل رسانْد اولْ پیام/      که در آن، منظور بودش خاص و عام

رفته رفته عقلها چون شد قوی/       یافت بسطی، مُجمَلات معنوی

شیخ بهایی

***

با تو گفتم مجمل این اسرار را /      مختصر آوردم این گفتار را

گر مفصّل بایدت فکری بکن/         تا به تفصیل آید اسرار کهُن

هم بر این اجمال کاری، این خطاب /   ختم شد و اللهُ اَعلَم بالصّواب

جامی

شش. آداب سخن

 1. توجه به خواسته مخاطب

سخن را بباید شنیدن نخست /      چو دانا شوی پاسخ آری درست

فردوسی

***

سخن بشنو و بهترین یاد گیر/        نگر تا کدام آیدت دلپذیر

فردوسی

 2. پرهیز از رنجش دیگران

سخن خوب است ز اول خاطرِ کس را نرنجاند/       که بَعد از گفت و گو، سودی ندارد لب گَزیدنها

 3. پرهیز از فتنه انگیزی و تحریک

درِ فتنه بستن، دهان بستن است/      که گیتی به نیک و بد آبستن است

پشیمان زگفتار دیدم بسی /        پشیمان نگشت از خموشی کسی

 4. مأمور به وظیفه بودن

گر چه دانی که نشنوند، بگوی /      هر چه دانی زنیکخواهی و پند

زود باشد که خیره سر بینی /       به دو پای او فتاده اندر بند

دست بر دست می زند که دریغ  /      نشنیدم حدیث دانشمند

سعدی (6)

 5. دانسته سخن گفتن

ای که از عالَم خبری نیست تو را /       بهتر از مُهر خموشی هنری نیست تو را

صائب تبریزی

***

بر بساطِ نکته دانان خود فروشی (7)شرط نیست/         یا سخن دانسته گو ای مرد عاقل یا خموش

حافظ

 6. پرهیز از سطحی نگری

مردِ کم گوینده را فکر است زَفت/        قشرِ گفتن چون فزون شد، مغز رفت

مولوی

***

قدم زنند بزرگان دین و دم نزنند /      که از میان تهی بانگ می زند خشخاش

 7. اندازه گویی

سخن را به اندازه ای دار پاس /       که باور توان کردَنَش در قیاس

 8. شفاف گویی

سخنی در نهان نباید گفت /      که برِ انجمن نشاید گفت

سعدی

 9. پرهیز از جدال با نادان

آن کس که به قرآن و خبر زو نَرَهی/       آن است جوابش که: جوابش ندهی

سعدی

 10. سخن بجا گفتن

نظر کردم به چشم رای و تدبیر/       ندیدم بِه زخاموشی خصالی

نگویم لب ببند و دیده بردوز  /      ولیکن هر مقامی را مقالی

سعدی

***

درست گوی و بهنگام گوی و نیکو گوی/        که سخت مشکل کاری است کار گفت و شنود

اگر سلامت خواهی به هر مقام، زبان /       مکن دراز که آن خنجریست خون آلود

ملک الشعرای بهار

 11. ملاطفت و نرم خویی

تو با دیو مردم، خِرَد پیشه کن /        به نرمی و آهستگی ران سخُن

درشتی و تندی نیاید به کار /        به نرمی برآید زسوراخ، مار

فردوسی

***

دل مشکل پسند من به گِرد آن سخن گردد/        که دل بیش از زبان آماده گردد حرف تحسین را

صائب تبریزی

12. انتقادپذیری

چو بشنوی سخنِ اهل دل، مگو که خطاست /       سخن شناس نِه ای جان من، خطا اینجاست

حافظ

پی نوشت‌ها:

1) صحیفه نور، ج 17، ص 192.

2) گلستان یوسفی، ص 186.

3) این متن در نسخه قزوینی و خرمشاهی و خانلری است؛ ولی نسخه رمضانی «هر سخن جایی و » دارد.

4) کلیات، بوستان، ص 230.

5) در نسخه رمضانی، با عقل و فهم و دانش، داد سخن توان داد.

6) گلستان یوسفی، ص 157

7) خود فروشی = خودنمایی و اظهار فضل و دانش.

بخش ادبیات تبیان


منبع: ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره87- رحیم فاطمی