سفال و سفالگری در تفکر اسلامی

هنر سفالگری بعد از نقاشی های روی غار از قدیمی ترین هنرهای بشری است و شاید اشتباه نباشد اگر بگوییم سفالگری، اولین هنری است که بعد از متمدن شدن انسان ( یعنی شروع شهرنشینی) بوجود آمد و در تمامی ادوار همراه انسان بوده و تا زمان حاضر نیست به عنوان هنری پررونق دوام یافته است.

تمامی تمدن های بشری از آب و گل برای خلق ظروف کاربردی و آیینی استفاده کرده اند اما در این میان ، سفالگری ایرانی دارای جایگاه ویژه ای در جهان است.

اگر سفال های یونانی به دلیل هوشمندی و ظرافت در تکنیک و طرح شاخص اند اما سفالگر ایرانی از این متریال ، بهره ای افزون برده است. نقوش روی سفال ها همواره ارتباطی کامل با نگرش های آیینی و جادویی و مذهبی پیدا کرده و بصورت کاملا نمادین و انتزاعی تجسم افکار گذشتگان را در خود محفوظ داشته اند.

اما هنرمندان یونانی داستان های حماسی و اسطوره ای را که مناسب نقاشی دیواری است بر روی سفال های خود منقوش کرده اند. و این مهمترین وجه افتراق و ویژگی شاخص هنر سفال ایرانی است.

با گرایش ایرانیان به دین مبین اسلام، هنر سفالگری نیز همگام با دیگر هنرها از این آبشخور جدید بهره برد و به رشد و شکوفایی دوچندان دست یافت. چرا که با ظهور امپراتوری هخامنشی و سپس ساسانی، به دلیل تجمل گرایی و ثروت امپراتوری، کاربرد سفال افول کرد و هنر فلزکاری و استفاده از ظروف طلا و نقره رونق یافت، اما با آمدن دین اسلام و بر طبق اصول آن و پیدایش دیدگاه زاهدانه ، با دیگر هنر سفالگری رونق ادوار گذشته را یافت و از طرفی به دلیل ارتباط با ممالک شرقی چون چین توانست جلوه ای دیگر یابد.

پیدایش انواع سفال های بدل چینی، مینایی، زرین فام و سلادن رهاورد این ارتباط جدید و نگرش نو است.

در دوره سلجوقی هنر سفالگری از چنان رونقی برخوردار شد که هنرمندان سفالگر به دلیل جایگاه ویژه ای که در میان صنعتگران یافتند ، به ثبت نام خود بر ظروف سفال اقدام کرده و شاید بتوان گفت قدیمی ترین هنرمندانی که آثار هنری خود را در ایران زمین امضا کرده اند همین هنرمندان سفالگر بوده اند.

هنر نقاشی سفال در کنار خوشنویسی برای تزیین بر روی سفال ها نقش بست. داستان های کهن فارسی چون بهرام آزاده از معمول ترین نقوش این دوره اند. استفاده از آیات قرانی و شهادتین ، به خط کوفی وجه تسمیه سفال های اسلامی از دیگر ادوار هنر ایرانی است. خطوط کوفی تزیینی با چنان ظرافت و دقتی بکار رفته که هر بیننده ای را به تحسین وامیدارد.

سفالگری به عنوان یکی از برجسته ترین مظاهر هنر اسلامی دارای نقوش متنوعی بوده که همواره با معتقدات دینی و تصورات هنرمند از هستی اجین بوده است . هنرمند سفالگر همواره از نقوشی بهره می گیرد که برگرفته از احساس و ادراک و تجربه باطنی وی بوده است. هنرمند مسلمان برای بیان حقایق متعالی، در هنر معنوی خویش از نمادها یاری می گیرد زیرا نمادها به معانی اصیل دینی و سیر از ظاهر به باطن اشاره دارند و جلوه هایی از جلوات حق تعالی را روشن می سازند. یکی از این نقوش نمادین، نقش دایره است که هم در شکل کلی ظرف و نقوش تزئینی آن کاربرد فراوان دارد. تجلی بینش توحیدی در نقوش سفال های ادوار اسلامی با گزینش نقش دایره صورت می گیرد. دایره اساسی ترین و کلی ترین نماد و انگاره برای نمایش این مکاشفه است. نگارگر سفالینه در داخل کاسه های مدور، هماهنگ با حرکت چرخ سفالگری، قلم رنگ خود را در یک دایره کامل در اطراف بدنه چرخانده و سپس تمامی نقوش را در درون این دایره محاط می کند. از دیگر نقوش ، می توان به نقوش انسانی اشاره کرد که در ضمن جذابیت و تحرک، بسیار ساده و بصورتی نمادین و رمز گونه نشان داده شده است. بررسی نقوش انسانی با توجه به جهان بینی عرفانی و نقش فوق العاده عظیمی که انسان در بینش اسلامی به عنوان اشرف مخلوقات دارد بسیار حائز اهمیت است. اندازه و نحوه قرارگیری نقش انسان و علاوه بر آن نحوه ترکیب بندی نقش انسان با دیگر نقوشی که سطح سفال را تزیین می کنند، تصویری نمادین از حقیقت انسان را به نمایش می گذارند.

جمع جان و تن انسان و ظهور آتش عشق در تصویر نمادین "مردی" در مقام انسان لاهوتی و "زنی" در مقام انسان ناسوتی و درختی که در میان این دو قرار دارد و شکوفایی خود را از حاصل جمع آن دو می گیرد در تصاویر متعددی از سفال های مختلف قابل مشاهده است.

بررسی نقوش انسانی مرتبط با مراسم ماه محرم و سوگواری فاجعه کربلا در سفال های ادوار گوناگون اسلامی ( علی رغم  رواج مذهب تسنن از سوی برخی حکومتها) چهره روشنی از قدمت عزاداری ایرانیان در غم شهادت سیدالشهدا امام حسین (ع) از صدر تاریخ اسلام تا به امروز را ارائه داده و بدین ترتیب نقش عظیم ایرانیان را در حفظ و تداوم ارزشهای اسلامی روشن می سازد.

بررسی نقوش انسانی و ارتباط آن با ادبیات، با توجه به اینکه در ایران همواره هنر و بخصوص نگارگری تابع شعر و اندیشه های دینی و فلسفی بوده است بسیار حائز اهمیت می باشد.

بررسی نقوش انسانی و ارتباط آن با مفاهیم نجومی با توجه به اهمیت نجوم و هیات در ادوار اسلامی و در همین زمینه ، تدوین کتابهایی فراوان نظیر "صور الکواکب" اثر عبدالرحمان صوفی در قرن 4هجری جایگاه ویژه ی این دسته از نقوش را بیش از پیش روشن می سازد .

ساخت بشقابهای اسطرلاب از سفال ، اهمیت ماده سفال، آب و گل که رمز هستی نیز به شمار می رود را در رابطه با ماهیت این علم مورد توجه قرار می دهد.

به طور کلی می توان این گونه نتیجه گرفت که از آنجایی که در تفکر اسلامی، انسان از خاک آفریده شده، میان ذات او با سفال تشابه وجود دارد و همین امر باعث شده تا هنر سفالگری هم در صورت و فرم ظاهر و هم در نقوش نمادینش، بستری مناسب برای بیان اندیشه های ماورایی و دینی هنرمند مسلمان باشد.

هنر سفالگری و بررسی نقوش آن در ادوار اسلامی/ فاطمه اکبری

شاهکارهای هنر ایرانی/ آرتور ابهام پوپ