علت سجده واجب سوره ها چیست؟

علت اینكه خداوند برای چند آیه از قرآن سجدة واجب امر فرموده چیست؟

پاسخ :

در برخی از روایات كه از ائمه معصومین ـ علیهم السّلام ـ نقل شده آمده است كه باید موقع خواندن یا شنیدن آیاتی از قرآن كریم سجده كرد.[1] به آن آیات، آیات عزائم و به سوره‌هایی كه آن آیات را در بردارند سُور عزائم می‌گویند. و ائمه ـ علیهم السّلام ـ كه این روایات را نقل كرده‌اند، به عنوان راوی از امامان قبل از خود و نهایتاً از پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نقل كرده‌اند و پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ نیز از خداوند نقل كرده است. پس این دستور سجده كه از ائمه ـ علیهم السّلام ـ صادر شده در واقع دستور خداونداست و ما از روی تعبد آن را قبول می‌كنیم و به آن عمل می‌نمائیم.

از طرف دیگر در این آیات، دستور سجده به صورت فعل امر آمده است و می‌دانیم كه خداوند در قرآن به شیوة مردم با آنها سخن گفته است، و وقتی مردم دستوری را از یك شخص بزرگی می‌شنوند، انجام آن را واجب می‌دانند و فهم آنها از آن سخن این است كه آن كار باید فوراً انجام شود.

حال وقتی خداوند به عنوان آفریننده، پروردگار و مدیر جهان هستی چنین دستوری می‌دهد به طریق اولی انجام آن بر بندگان لازم و ضروری است. با دقت در مضامین آیات این سوره‌ها و سیاق آیات و توجه به فضای نزول این سوره‌ها می توان به برخی از حكمت‌های این فرمان الهی پی برد.

در این سوره‌ها به خلقت انسان و آسمانها و زمین اشاره شده است. خداوند در قرآن ضمن بیان كیفیت خلقت انسان و مراحل آن به خود آفرین گفته و فرموده «فَتَبارِكَ اللهُ اَحسَنُ الخالِقین» «بزرگ است خدایی كه بهترین آفرینندگان است»[2] همچنین خداوند خلقت آسمانها و زمین را سخت‌تر، شدیدتر و بزرگ‌تر از خلقت انسان اعلام كرده و فرموده: «لَخَلْقُ السَمواتِ و الارضِ اكبَرُ مِنْ خَلْقِ النّاسِ» «همانا آفرینش آسمانها و زمین از آفرینش انسانها مهم‌تر است.»[3]

با دقت در سیاق آیات این سوره‌ها، انسان به عظمت بی‌انتهای خداوند پی می‌برد، تدبیر او را در تمام عالم مشاهده می‌كند، همه چیز را وابسته به لطف او می‌بیند و بازگشت همه چیز را به سوی او می‌بیند. با این حال خود را در برابر او پست و بی‌مقدار احساس می‌كند و در مقابل آن غنی بالذات اعتراف به فقر خود می‌كند در چنین حالی سزاوار است كه ظاهر و باطن باهم همراه و هماهنگ شوند و با ذرات عالم كه همه حمد و تسبیح حضرتش را می‌گویند هم نوا شوند.

این سوره‌ها در فضای شرك آلود مكه نازل شده‌اند. آنجا كه برای بتها و معبودهای دروغین سجده می‌كردند. مشركان خداوند را به عنوان خالق هستی قبول داشتند ولی او را پروردگار نمی‌دانستند آنها می‌گفتند: خداوند تدبیر امور عالم را به واسطه‌هایی سپرده است و آنها شفیعان ما نزد خداوند هستند و ما با عبادت و پرستش آنها خود را به خدا نزدیك می‌كنیم.

خداوند با باطل اعلام كردن این تفكر، خالقیت و ربوبیت را مخصوص خود اعلام كرد و عبادت را نیز مخصوص خود دانست و برای اینكه شرك عملاً از جامعه زدوده شود، دستور می‌دهد كه برای او سجده كنند و او را پرستش كنند و با این عمل به او تقرب جسته، روح یكتاپرستی و توحید را در جامعه زنده كنند.

خداوند در این سوره‌ها و سوره‌های دیگر مردم را دعوت به تدبر و تفكر در آیات خداوند و آفریده‌های او می‌كند تا با دید واقعی به عالم بنگرند و به دور از تعصب و تقلید جاهلانه، دنبال حقیقت بروند. در این صورت می‌بینید كه آفریدگار هستی و پروردگارشان یكی است، تنها رو به سوی او می‌كنند و فقط او را عبادت می‌كنند و از او یاری می‌جویند.

جالب است بدانیم كه وقتی پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ آیات سورة نجم را تلاوت می‌كردند، به گونه‌ای این آیات در دل شنوندگان تأثیرگذاشته بود كه وقتی آن حضرت آیة سجده را خواندند همة حاضرین اعم از مؤمنین و مشركین به سجده افتادند به جز ولیدبن مغیره كه بخاطر ناراحتی نمی‌توانست خم شود و مشتی خاك برداشت و پیشانی بر آن خاك گذاشت.[4]

یكی از حكمت‌های سجده در برابر خداوند این است كه تكبر را از وجود انسان زایل می‌كند. چون كسی كه در پیشگاه خداوند سجده می‌كند و شریف‌ترین موضع بدن خود یعنی پیشانی را به خاك می‌ساید، نهایت تواضع و اخلاص را از خود نشان می‌دهد، چنین كسی آمده است كه هر دستوری از خداوند صادر شود بدون چون و چرا انجام دهد اما اگر كسی در وجودش تكبر باشد باعث می‌شود نافرمانی كند همانطور كه شیطان تكبر ورزید و از سجده به آدم امتناع كرد و به خاطر همین از درگاه ربوبی طرد شد و مستوجب آتش گردید.

اما ملائكه اطاعت كردند و همچنان در جوار قرب الهی باقی ماندند. و این جریان تا قیامت باقی است، كسانی كه از فرمان خداوند سرپیچی كنند، مستحق عذاب و قهر خداوند می شوند و كسانی كه مطیع باشند، رحمت بی‌انتهای الهی آنها را فراگرفته و خداوند از آنها راضی و خشنود می‌باشد.

پی نوشت ها :  

[1]. شیخ صدوق، خصالی، آیت الله كمره‌ای، تهران، انتشارات كتابچی، چاپ چهارم، 1376 قمری، ج1، ص231.

[2]. سورة مؤمنون، آیة 14.

[3]. سورة غافر، آیة 57.

[4]. آیت الله مكارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهران، انتشارات دارالكتب الاسلامیه چاپ نهم، 1371، ج22، ص576

منبع : سایت معارف قرآن