ریشه ای ترین علت رذایل اخلاقی
ریشه تمام ارزش های اخلاقی ایمان به خداست و این ایمان بر معرفت و شناخت خداوند مبتنی است و هر چه این معرفت کامل تر و زنده تر باشد، آن ایمان نیز بارورتر و کامل تر بوده و انسان برخوردار از آن، سعادت مندتر خواهد بود.
علم و معرفت متعلق به ایمان، پایه های ارزش های اخلاقی است. هرچه این معرفت شدیدتر و کامل تر باشد، از طریق تأثیر در ایمان، ارزش والاتری می آفریند و در رسیدن آدمی به سعادت جاودان، تأثیر عمیق تری خواهد داشت. از این رو، لازم است پس از حصول این معرفت، با توجه مکرر به آن و احضار آن در ضمیر آگاه خود، آن را زنده و فعال نگه داریم؛ در غیر این صورت، خاموش و بی اثر می گردد.
پیروی از هوای نفس
یکی از عوامل مؤثر در ایجاد خطا که قرآن از آن یاد می کند، پیروی از هوای نفس و تمایلات نفسانی و داشتن غرض و مرض است. پیروی از هوای نفس به معنای مخالفت با فرمان عقل، شرع و یا وجدان اخلاقی است. هر گاه کسی آن چه را که به واسطه نور عقل و یا هدایت شرع و وجدان اخلاقی خود نادرست می داند، انجام دهد؛ قوای ادراکی و قوه عاقله او دچار رکود و ناتوانی می شود و از درک حقایق و حتی روشن ترین حقیقت یعنی خدای عالم عاجز می شود: «أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدیهِ مِنْ بَعْدِ اللّهِ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ»؛ «آیا دیدی کسی را که معبود خود را هوای نفس خویش قرار داده و خداوند او را با آگاهی (بر اینکه شایسته هدایت نیست) گمراه ساخته و بر گوش و قلبش مُهر زده و بر چشمش پرده ای افکنده است؟! با این حال چه کسی می تواند غیر از خدا او را هدایت کند؟! آیا متذکر نمی شوید».(1)
وقتی عقل اسیر هوا شود، دیگر قادر به انجام وظیفه اصلی خویش که شناخت حقایق و تمییز نیک و بد از یکدیگر است، نخواهد بود. همان طور که هوای نفس قوای ادراکی و خرد انسان را ناتوان می سازد، تنها راه مبارزه با هوای نفس عقل انسان است. با عقل می توان به جنگ هوای نفس رفت و از پیروی آن پرهیز نمود.
محبت دنیا
یکی از موانع شناخت محبت افراطی است. محبت خارج از اندازه قوای ادراکی و شناخت فرد را مختل می کند. هر گاه فردی به شخص، مقام یا شیء ای محبت بیش از حد داشته باشد، نخواهد توانست زشتی ها کمبودها و مضار محبوب خود را ببیند و بپذیرد و سخن مخالفان محبوب خود را نیز نخواهد شنید. آغاز و منشأ همه کجروی ها محبت دنیاست.
سطحی نگری
نگاه سطحی و نزدیک بین، مانع شناخت عمیق امور است. انسان هایی که دچار قضاوت عجولانه هستند و به ظنون خود در قضاوت بسنده میکنند، به معرفت یقینی و استواری دست نمی یابند و آنان که حواس محدود بشری را یگانه ابزار شناخت می دانند، از شناخت حقایق برتر از حس محرومند. قرآن اعتماد بر ظن را در موارد بسیاری موجب گمراهی دانسته است. آیات گوناگونی منشأ شرک مشرکان را پیروی از ظن و گمان معرفی کرده است: « وَ ما یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلاّ ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنی مِنَ الْحَقِّ شَیْئًا إِنَّ اللّهَ عَلیمٌ بِما یَفْعَلُونَ»؛ « و بیشتر آن ها، جز از گمان (و پندارهای بی اساس)، پیروی نمی کنند؛ (در حالی که) گمان هرگز انسان را از حق بی نیاز نمی سازد (و به حق نمی رساند) به یقین، خداوند از آنچه انجام می دهند، آگاه است».(2)
بالاترین حقیقت یعنی وجود خداوند و برترین عقیده یعنی باور به یگانگی او، برای کسانی شناخته می شود که بر ظن خویش تکیه نمی کنند و عقاید خود را بر پایه استوار علم بنا می کنند؛ آنان از شرک و الحاد مصون هستند و دیگران که بر ظن و گمان تکیه دارند، در خطر انکار خدای یگانه اند: «أَلا إِنَّ لِلّهِ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی اْلأَرْضِ وَ ما یَتَّبِعُ الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ شُرَکاءَ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاّ یَخْرُصُونَ»؛ «آگاه باشید تمام کسانی که در آسمان ها و زمین هستند، از آن خدا می باشند و آن ها که غیر خدا را همتای او می خوانند، (از منطق و دلیلی) پیروی نمی کنند؛ آن ها فقط از پندار بی اساس پیروی می کنند و آن ها فقط دروغ می گویند».(3)
رذایل نفسانی
صفات پایدار نفس انسان، رفتار و تصمیم های او را تحت تأثیر قرار می دهد. کسانی که نفس خود را به فضایل آراسته اند، در مقام تصمیم گیری و عمل انتخاب شایسته ای دارند و آنان که نفسشان را به رذایل آلوده اند، از انتخاب درست در مقام عمل محروم می مانند. عجب و خودپسندی از جمله این رذایل است. خودپسندی موجب برتر دانستن خود و استکبار و برتری جویی است و اگر کسی دچار این بیماری نفسانی شود، حق پذیر نخواهد بود: « إِنَّ الَّذینَ یُجادِلُونَ فی آیاتِ اللّهِ بِغَیْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ إِنْ فی صُدُورِهِمْ إِلاّ کِبْرٌ ما هُمْ بِبالِغیهِ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْبَصیرُ»؛ « کسانی که در آیات خداوند بدون دلیلی که برای آن ها آمده باشد، ستیزه جویی می کنند؛ در سینه هایشان فقط تکبر (و غرور) است و هرگز به خواسته خود نخواهند رسید، پس به خدا پناه بَر که او شنوا و بیناست».(4)
پی نوشت:
1. جاثیه: 23.
2. یونس: 36.
3. یونس: 66.
4. غافر: 56.
زهرا رضائیان بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
