تبیان، دستیار زندگی
پیش از آنكه به معنای تقدیر خداوند در زمینه رزق و روزی بپردازیم، جا دارد به این پرسش پاسخ دهیم كه آیا اساسا می توان در مورد تقدیر خداوند فكر كرد یا نه؟ فكر كردن در مورد تقدیرات خداوند گامی در راه شناخت بهتر افعال و صفات الهی است؛ چرا كه مخلوقات این جهان
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

تقدیر رزق انسان به چه معناست؟


گویا در ذهن بسیاری از مردم چنان است كه اگر قیمت كالاها ارزان باشد، روزی رسانی خداوند سهل و آسان است؛ اما اگر قیمت ها افزایش یابد، روزی رسانی خداوند با مشكل مواجه شده و به سختی صورت می گیرد. به عبارت دیگر، گویا وعده های الهی مبنی بر ضمانت روزی آدمیان، مربوط به دوران پایین بودن قیمتها و نبود تورم است...


تقدیر
آیا اساساً می توان در مورد تقدیر خداوند فكر كرد یا نه؟

پیش از آنكه به معنای تقدیر خداوند در زمینه رزق و روزی بپردازیم، جا دارد به این پرسش پاسخ دهیم كه آیا اساسا می توان در مورد تقدیر خداوند فكر كرد یا نه؟

فكر كردن در مورد تقدیرات خداوند گامی در راه شناخت بهتر افعال و صفات الهی است؛ چرا كه مخلوقات این جهان و نظم و هماهنگی بین آنها و نظام و مقررات حاكم بر آنها، همگی از افعال خداوند است كه با شناخت بهتر و بیشتر آنها، افعال خداوند بهتر شناخته می شوند و بر اساس شناخت بهتر ما از عالم، راه سعادت و كمال خود را بهتر می شناسیم و به هدف خلقت نزدیك تر می شویم. از این رو، شناخت تقدیرات الهی، نه تنها كاری ممنوع نیست، بلكه كاری ضروری و بایسته است.

قضا و قدر در قرآن و روایات

در این مورد، نكات ذیل قابل توجه است:

1. در نگاهی كلی، معنای قضا و قدر در آیات و روایات با معنای لغوی و فلسفی آن هماهنگ است. در منابع نقلی «قدر» به معنای حد و اندازه و «قضا» به معنای حكم كردن و خاتمه دادن به كار رفته است.

2. از نظر قرآن هر چیزی دارای تقدیر است و خداوند با هندسه و كمیت خاصی آن را خلق می كند.

آیات شریفه «اِنَّا كُلَّ شَی ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ» (1) و «قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَی ءٍ قَدْراً» (2) با اطلاق و عمومیت خود، به صراحت از هندسه و اندازه مخصوص هر مخلوقی خبر می دهند.

بر اساس دلایل عقلی و نقلی فراوان، رزق و روزی همه جانداران به ویژه انسان، توسط خداوند ضمانت شده است و به هر طریق ممكن به آنان خواهد رسید. از سوی دیگر، در آیات و روایات فراوانی، روزی دهنده تنها و تنها خداوند دانسته شده و بر این موضوع تأكید فراوان شده است

همچنین آیات شریفه: «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الاَْعْلی * اَلَّذی خَلَقَ فَسَوّی * وَالَّذی قَدَّرَ فَهَدی» (3) از خلقت موجودات در حال اعتدال و در وضع و هیئت خاص و سپس هدایت آنها به مقصد دستگاه آفرینش حكایت می كنند.

آیه مباركه «وَ إِنْ مِنْ شَی ءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ» (4) ، با به كار بردن كلمه نكره «شی ء» در سیاق نفی، حكایت از آن دارد كه هر موجودی كه عنوان «شی ء» بر آن صادق است، دارای گنجینه ای در نزد حق تعالی است كه با اندازه و حد معینی تنزل می كند و از وجودی متناسب با شئون عالم پایین برخوردار می شود.

رابطه بین علم، اراده، تقدیر و قضای خداوند

بین علم، مشیت، اراده، تقدیر و قضای خداوند رابطه و ترتیبی وجود دارد كه قضای او، آخرین مرحله از مراحل وجود شی ء است. روایات فراوانی مؤید همین نكته است كه به برخی از آنها اشاره می شود:

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«خداوند هر چیزی را كه بخواهد [ایجاد كند] ، اول تقدیرش می كند، سپس قضایش را می راند و آن گاه امضایش می فرماید (ایجادش می كند) .» (5)

در حدیث دیگری، امام رضاعلیه السلام ضمن تفسیر تقدیر به «هندسه و ابعاد وجودی دادن به شیء» بر مفاد حدیث اول تأكید می ورزند:

آن [قدر خدا، تشكیل شده است از] هندسه [كه عبارت است] از طول و عرض [قرار دادن برای موجود،] و [تعیین مدت] بقای آن. سپس فرمود: وقتی خداوند [ایجاد] چیزی را بخواهد، [اول] اراده اش می كند، و وقتی اراده اش كرد، تقدیرش می نماید، و وقتی تقدیرش كرد، قضایش را می راند و [وضعیتش را مشخص می كند] و هنگامی كه كارش را یك طرفه كرد، امضا و اجرایش می سازد.» (6)

سجادعلیه السلام در این جمله كوتاه، از دیدگاهی توحیدی بیان می دارند كه تنها خداوند رازق است و كاهش و افزایش قیمت ها تأثیری در وعده های الهی ندارد و از گنجینه نعمت های او نخواهد كاست. خداوند، هم در شرایط ارزانی رازق است و هم در شرایط گرانی؛ چرا كه ارزانی و گرانی، مفاهیمی اعتباری و در افق فكر بشر دارای معنا و مفهوم است

امام كاظم علیه السلام نیز فرمودند:

«[خداوند سبحان] چیزی را امضا و اجرا می كند كه قضایش را رانده باشد و قضای چیزی را می راند كه تقدیرش كرده باشد و چیزی را مقدر می سازد كه اراده كرده باشد. پس مشیت او به علم او و اراده اش با مشیتش و تقدیرش با اراده اش و قضایش با تقدیرش و امضایش با قضایش صورت می گیرد. در نتیجه، [رتبه] علم مقدم بر مشیت، و مشیت در مرتبه دوم [و مقدم بر اراده او] و اراده در مرتبه سوم [و مقدم بر تقدیر او] و تقدیر براساس قضا به اجرا در می آید.» (7)

انحصار رزاقیت در خداوند

بر اساس دلایل عقلی و نقلی فراوان، رزق و روزی همه جانداران به ویژه انسان، توسط خداوند ضمانت شده است و به هر طریق ممكن به آنان خواهد رسید. از سوی دیگر، در آیات و روایات فراوانی، روزی دهنده تنها و تنها خداوند دانسته شده و بر این موضوع تأكید فراوان شده است.

قرآن كریم، در آیه 58 سوره ذاریات و با بیان جمله:

«اِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتینُ»؛ «تنها خداوند، روزی دهنده و صاحب قوت و قدرت است.»

این نكته در مكتب اهل بیت علیهم السلام چندان واضح و مبرهن است كه چون یكی از اصحاب امام سجادعلیه السلام با نگرانی از گران شدن كالایی خبر می دهد، امام با خونسردی پاسخ می دهند:

«گرانی این كالا به من مربوط نیست. اگر گران است [روزی من] بر عهده خداوند است و اگر هم ارزان است، [باز هم روزی من] بر عهده اوست.» (8)

گویا در ذهن بسیاری از مردم چنان است كه اگر قیمت كالاها ارزان باشد، روزی رسانی خداوند سهل و آسان است؛ اما اگر قیمت ها افزایش یابد، روزی رسانی خداوند با مشكل مواجه شده و به سختی صورت می گیرد. به عبارت دیگر، گویا وعده های الهی مبنی بر ضمانت روزی آدمیان، مربوط به دوران پایین بودن قیمتها و نبود تورم است؛ اما در روزگار گرانی و تورم بالای اقتصادی، وعده های خداوند قدری سست می شود و انسانها باید با تلاش و سعی بیشتری از پَسِ زندگی خود برآیند.

رزق

امام سجاد علیه السلام در این جمله كوتاه، از دیدگاهی توحیدی بیان می دارند كه تنها خداوند رازق است و كاهش و افزایش قیمت ها تأثیری در وعده های الهی ندارد و از گنجینه نعمت های او نخواهد كاست. خداوند، هم در شرایط ارزانی رازق است و هم در شرایط گرانی؛ چرا كه ارزانی و گرانی، مفاهیمی اعتباری و در افق فكر بشر دارای معنا و مفهوم است؛ اما از افق بالای هستی و از منظر خداوند، واژه های ارزان و گران كلماتی بی معنا هستند.

امام رضاعلیه السلام همواره در دعای خود می فرمود:

«خداوندا! از كسی كه می پندارد ما ارباب [امور هستی] هستیم، بیزاری و دوری می جوییم و نیز از كسی كه می پندارد كار خلق كردن و روزی رساندن از آن ماست [و به ما تفویض شده] ، دوری می جوییم، همچون دوری جستن عیسی بن مریم علیهماالسلام از مسیحیان [كه آنان عیسی علیه السلام را خدا می دانستند] . خداوندا! ما آنان را به آنچه پنداشته اند، نخوانده ایم؛ پس ما را به گفتار [باطل] آنان مؤاخذه مكن و ما را از آنچه می پندارند، مورد غفران و آمرزش قرار ده!» (9)

مقدر بودن ارزاق

با توجه به اینكه فقط خداوند رزّاق است، بدیهی است تقدیر رزق و وسعت و ضیق آن نیز به دست اوست:

«آیا آنها ندانستند كه خداوند روزی را برای هر كس بخواهد، گسترده یا تنگ می سازد؟» (10)

او به خوبی می داند با افزایش روزی خود بر بندگان، عده ای از آنان به طغیان و سركشی می افتند و از حد خود بیرون می شوند. از همین رو، از روی لطف خود و برای جلوگیری از سركشی آنان، روزی آنان را به قدر خاص محدود می كند:

«و اگر خدا روزی را برای بندگانش وسعت می داد، مسلماً در زمین سر به عصیان برمی داشتند ولیكن به اندازه ای كه می خواهد، نازل می كند. به راستی او به [حال] بندگانش آگاه و بیناست.» (11)

به گفته مولای متقیان، علی علیه السلام:

«و روزیها را مقدّر كرده، برخی فراوان و برخی اندك؛ و تقسیم كرد ارزاق را بر [دسته ای در] تنگی و [دسته ای در زندگانی] فراخ و آسان. قسمت كرد به عدالت تا آن را كه خواهد، بیازماید در زندگانی آسان یا دشوار و بیازماید به وسیله آن سپاس و شكیبایی را در توانگر و فقیر. سپس روزی وسیع را با فقر و بیچارگی در آمیخت و تندرستی را با حوادث دردناك توأم نمود و دوران شادی و سرور را با غصه و اندوه مقرون ساخت.» (12)

در طول اراده حق تعالی است، نه در عرض آن. اراده حق تعالی بر این قرار گرفته است كه انسان با اراده خود به كسب روزی بپردازد و امرار معاش كند. بدین لحاظ اعتقاد به نقش آفرینی و تأثیرگذاری تفكر و تلاش انسان در روزی او، نه تنها شرک و دو گانه بینی نیست، بلكه عین توحید است

گروهی از یاران رسول خداصلی الله علیه وآله هنگامی كه آیه «وَ مَنْ یتَّقِ اللَّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً * وَ یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لا یحْتَسِب»(13) نازل شد، درها [ی مغازه های خود] را بستند و به عبادت پرداختند و گفتند: [این] برای ما كافی است وقتی این خبر به پیامبرصلی الله علیه وآله رسید، آن حضرت آنان را خواستند و [به آنان] فرمودند: چه چیزی باعث شد شما این كار را بكنید؟ پاسخ دادند: یا رسول الله! روزی ما ضمانت شده است. از این رو، ما به عبادت پرداخته ایم. پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: هر كس چنین كند، دعایش مستجاب نمی شود. بر شما لازم است كه به دنبال كسب روزی بروید!» (14)

«تقدیر رزق» به چه معناست؟

آیا تقدیر خداوند به معنای اجبار و الزام اوست یا معنای دیگری دارد كه با اختیار انسان هماهنگ است؟ این سؤالات است كه ما را به بررسی بیشتری پیرامون رابطه تقدیر خداوند و اختیار انسان وا می دارد.

در نظام حاكم بر رزق و روزی انسان كه از سوی خالق و رازق هستی طراحی شده است، اراده انسان جزئی از این نظام و در طول اراده حق تعالی است، نه در عرض آن. اراده حق تعالی بر این قرار گرفته است كه انسان با اراده خود به كسب روزی بپردازد و امرار معاش كند. بدین لحاظ اعتقاد به نقش آفرینی و تأثیرگذاری تفكر و تلاش انسان در روزی او، نه تنها شرک و دو گانه بینی نیست، بلكه عین توحید است.

امام خمینی رحمة الله در برابر آنان كه معتقدند: «علی رغم آنكه آیات و روایات فراوانی بر ضمانت رزق انسان توسط خداوند تكیه دارند؛ روایات بسیاری نیز انسان را به كار و تلاش امر نموده اند؛ به گونه ای كه اگر انسان به دنبال روزی خود نباشد، روزی او نخواهد رسید و دعایش مستجاب نخواهد شد.» پاسخ دلنشینی دارند كه به عنوان حُسن ختام و نتیجه این بحث به نقل آن می پردازیم:

«وجه عدم منافات بین اخبار آن است كه پس از طلب نیز، ارزاق و جمیع امور در تحت قدرت حق است. نه آن است كه طلب ما خود مستقل در جلب روزی باشد، بلكه قیام به طلب [روزی] از وظایف عباد است و ترتیب امور و جمع اسباب های ظاهریه و غیرظاهریه كه غالب آنها از تحت اختیار بندگان خارج است، به تقدیر باری تعالی است.

پس انسان صحیح الیقین و مطّلع بر مجاری امور، باید در عین آنكه از طلب باز نمی ماند و آنچه وظایف مقرره عقلیه و شرعیه خود اوست، انجام می دهد و به اشتهای كاذب، درِ طلب را به روی خود نمی بندد، باز هم همه چیز را از ذات مقدس حق بداند و هیچ موجودی را مؤثر در وجود و كمالات وجود نداند. طالب و طلب و مطلوب از اوست.» (15)

پی نوشت ها :

1) قمر/ 49: «همانا ماهر چیزی را به اندازه آفریدیم.»

2) طلاق/ 3: «بی تردید خدا برای هر چیزی اندازه ای نهاده است.»

3) اعلی/ 1-3: «منزه شمار نام پرودگار بلندمرتبه ات را؛ همان خداوندی كه آفرید و منظم كرد و همان كه اندازه گیری كرد و هدایت نمود.»

4) حجر/ 21: «و هیچ چیز نیست، مگر اینكه خزینه های آن نزد ماست و ما آن را جز به اندازه معین نازل نمی كنیم.»

5) المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقی، تحقیق سیدجلال الدین حسینی، دارالكتب الاسلامیة، بی تا، بی جا، ص 243

6) همان، ص 244

7) توحید، شیخ صدوق، تحقیق سیدهاشم حسینی طهرانی، قم، جامعه مدرسین، 1387 ق، ص 334

8) وسائل الشیعه، حرّ عاملی، قم، مؤسسة آل البیت علیه السلام لاحیاء التراث، چاپ دوم، 1414 ق، ج 17، ص 57: «ذُكِرَ عِنْدَ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ ع غَلَاءُ السِّعْرِ فَقَالَ وَ مَا عَلَی مِنْ غَلَائِهِ إِنْ غَلَا فَهُوَ عَلَیهِ وَ إِنْ رَخُصَ فَهُوَ عَلَیه.»

9) الاعتقادات فی دین الامامیة، شیخ صدوق، بی جا، بی نا، بی تا، ص 74

10) زمر/ 52: «أَ وَ لَمْ یعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یشاءُ وَ یقْدِر.»

11) شوری/ 27

12) نهج البلاغة، فیض الاسلام، ترجمه ناصر مكارم شیرازی، خطبه 90

13) طلاق/ 2-3.»هر كس تقوای الهی پیشه كند خداوند برایش راه خروج [از مشكلات] قرار می دهد و از جایی كه به حساب نمی آورد روزیش را می دهد.»

14) وسائل الشیعة، ج 17، ص 27

15) شرح چهل حدیث، امام خمینی رحمه الله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، چاپ دهم، 1385 ش، ص 560.

فرآوری : محمدی

بخش قرآن تبیان


منبع : سایت جامع مبلغین