جهاد اقتصادی در قرآن

---

 مبانی جهاد اقتصادی از دیدگاه قرآن کریم، تجلی توحید در اقتصاد است. از دیدگاه قرآن کریم، تمامی کاینات از جمله انسان، منابع، و ابزارهای تولید مخلوق خداوند علیم و حکیم هستند.همچنین، در آیات بسیاری رهنمودهای جزئی و مشخص در مسائل گوناگون اقتصادی وجود دارند که دستورات مختلفی را برای انسان صادر نموده است.

قرآن کریم اصرار دارد به انسان بیاموزد که از عوامل زمینه ساز گرفته تا عوامل مباشر در تولید، همه مخلوق اویند.

«هُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیَاحَ بُشْرَا بَینْ َ یَدَیْ رَحْمَتِهِ حَتیَّ إِذَا أَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَّیِّتٍ فَأَنزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِن کلُ ِّ الثَّمَرَاتِ» ؛اعراف / 57 او کسی است که بادها را بشارت دهنده در پیشاپیش (باران) رحمتش می‌فرستد تا ابرهای سنگین بار را (بر دوش) کشند؛ (سپس) ما آن‌ها را به سوی زمین‌های مرده می‌فرستیم و به وسیله آن‌ها، آب (حیاتبخش) نازل می‌کنیم و با آن، از هرگونه میوه‌ای (از خاک تیره) بیرون می‌آوریم.

« وَ جَعَلْنَا ءَایَةَ النهَّارِ مُبْصرِةً لِّتَبْتَغُواْ فَضْلًا مِّن رَّبِّکمُ ْ» اسراء / 12 ؛ و نشانه روز را روشنی بخش ساختیم تا (در پرتو آن،) فضل پروردگارتان را بطلبید (و به تلاش زندگی برخیزد.)

«رَّبُّکُمُ الَّذِی یُزْجِی لَکُمُ الْفُلْکَ فیِ الْبَحْرِ لِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ» اسراء / 66 ؛ پروردگارتان کسی است که کشتی را در دریا برای شما به حرکت درمی آورد تا از نعمت او بهره‌امند شوید.

سَخَّرَ لَکمُ مَّا فیِ السَّمَاوَاتِ وَ مَا فیِ الْأَرْضِ جَمِیعًا مِّنْهُ» جاثیه / 13؛ او آنچه را در آسمان‌ها و آنچه را در زمین است، همه را از سوی خود مسخّر شما ساخته است.

هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُواْ فیِ مَنَاکِبهَِا وَ کلُُواْ مِن رِّزْقِهِ وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ» ملك / 15

؛ او کسی است که زمین را برای شما رام کرد، بر شانه‌های آن راه بروید و از روزی‌های خداوند بخورید؛ و بازگشت و اجتماع همه به سوی اوست.

« أَ فَرَءَیْتُم مَّا تحَْرُثُونَ، ءَ أَنتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نحَْنُ الزَّارِعُونَ، لَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَاهُ حُطَامًا فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ» واقعه / 63- 65؛ آیا هیچ درباره آنچه کشت می‌کنید، اندیشیده‌اید؟ آیا شما آن را می‌رویانید یا ما می‌رویانیم؟ هرگاه بخواهیم آن را مبدّل به کاه درهم کوبیده می‌کنیم که تعجب کنید.

« وَ اللَّهُ خَلَقَکمُ ْ وَ مَا تَعْمَلُونَ» صافات / 96،  و خداوند، هم شما را آفرید و هم آنچه را می‌سازید. هرچند انسان با اراده خود کار می‌کند، ولی اراده خداوند نیز به آن تعلّق گرفته است؛ او نمی‌تواند مستقل و بی نیاز از خداوند متعال منشأ اثر باشد و بنابراین، فعالیت‌های او مستند به خداوند متعال هستند

« توحید» نه تنها در «تولید» تجلّی می‌کند، که قرآن کریم در «توزیع» نیز می‌فرماید: «لَهُ مَقَالِیدُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ به کل ِّ شیَ ْءٍ عَلِیمٌ»  شوری / 12؛ کلیدهای آسمان‌ها و زمین از آن اوست. روزی را برای هر که بخواهد گسترش می‌دهد یا محدود می‌سازد. او به همه چیز داناست.

تفقّه در احکام اقتصادی

در آیات بسیاری رهنمودهای جزئی و مشخص در مسائل گوناگون اقتصادی وجود دارند که دستورات مختلفی را برای انسان صادر نموده است:

« أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبَواْ»  بقره / 275؛ خدا بیع را حلال کرده است و ربا را حرام.

أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ» مائده / 1؛ به پیمان‌ها (و قراردادها) وفا کنید.

« یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَأْکُلُواْ أَمْوَالَکُم بَیْنَکُم بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَن تَکُونَ تجِارَةً عَن تَرَاضٍ مِّنکُمْ» نساء / 29 ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اموال یکدیگر را به باطل (و از طرق نامشروع) نخورید، مگر این که تجارتی با رضایت شما انجام گیرد. «أَوْفُواْ الْکَیْلَ إِذَا کلِتُمْ وَ زِنُواْ بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِیمِ ذَالِکَ خَیرْ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلًا» اسراء / 35؛ و هنگامی که پیمانه می‌کنید، حق پیمانه را ادا نمایید و با ترازوی درست وزن کنید. این برای شما بهتر و عاقبتش نیکوتر است.

«وَ اعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم منشی ْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبیَ وَ الْیَتَامَی وَ الْمَسَاکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ» انفال / 41 ؛ هرگونه غنیمتی به دست آورید، خمس آن برای خدا و برای پیامبر و برای نزدیکان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه است.

وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی ءَامَنُواْ وَ اتَّقَوْاْ لَفَتَحْنَا عَلَیهْم بَرَکَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ» اعراف / 96؛ و اگر اهل شهرها و آبادی‌ها ایمان می‌آوردند و تقوا پیشه می‌کردند، برکات آسمان و زمین را بر آن‌ها می‌گشودیم.

از سوی دیگر، قرآن کریم بر فهم دقیق و عمیق معارف وحیانی با عنوان «تفقّه در دین» تأکید کرده است:

«فَلَوْ لَا نَفَرَ مِن کلُ ِّ فِرْقَةٍ مِّنهْمْ طَائفَةٌ لِّیَتَفَقَّهُواْ فیِ الدِّینِ وَ لِیُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَیهْمْ لَعَلَّهُمْ یحَذَرُونَ» توبه / 122؛ چرا از هر گروهی از آنان (مؤمنان)، طایفه‌ای کوچ نمی‌کند (و طایفه‌ای در مدینه بماند) تا در دین (و معارف و احکام اسلام) آگاهی یابند و هنگام بازگشت به سوی قوم خود، آن‌ها را بیم دهند؟ شاید (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند و خودداری کنند.

عملیات اقتصادی؛ مظهری از عبودیت

از دیدگاه قرآن کریم، جهاد و فعالیت اقتصادی و مبادرت به بهره گیری از مواهب طبیعی برای تأمین معاش، می‌تواند یک عمل عبادی و مظهری از عبودیت خداوند متعال باشد.

در سوره «ملک» آمده است: «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُواْ فیِ مَنَاکِبهِا وَ کلُواْ مِن رِّزْقِهِ وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ» ملك / 15؛ او کسی است که زمین را رام کرد، بر شانه‌های آن راه بروید و از روزی‌های خداوند بخورید و بازگشت و اجتماع همه به سوی اوست.

جهاد اقتصادی همراه با عدالت

از اهمّ وظایف دولت اسلامی، می‌توان اهتمام به برقراری عدالت را ذکر کرد. قرآن کریم به صراحت مأموریت یافتن پیامبراکرم صلی الله علیه و آله ، بزرگ رهبر جامعه اسلامی، برای برقراری عدالت در بین مردم را در سوره مبارک «شورا» خاطرنشان ساخته است:

«أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ» شوری / 15؛ من مأمورم در میان شما عدالت کنم (به عدل و داد رفتار کنم.) مردم نیز موظف به اطاعت از ولیّ امر مسلمانان می‌باشند: «أَطِیعُواْ اللَّهَ وَ أَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلیِ الْأَمْرِ مِنکمُ ْ» نساء / 59؛ اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر خدا و اولوالامر را. همچنین حرکت در جهت سیاست‌ها و برنامه‌های دولت اسلامی و بذل مساعدت و همکاری‌های لازم، به خصوص پرداخت مالیات‌های مقرّر، از دیگر وظایف آنان محسوب می‌شود: «خُذْ مِنْ أَمْوَالهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِم بهِا» توبه / 103 ؛ از اموال آن‌ها صدقه‌ای (به عنوان زکات) بگیر تا به وسیله آن، آن‌ها را پاک سازی و پرورش دهی .

ادامه دارد...